António Melo heeft zijn hele 71 jaar in de wijk Alfama in Lissabon gewoond. Maar nadat de eigenaar het gebouw aan een toeristisch accommodatiebedrijf had verkocht, weigerden ze zijn contract te verlengen. “Ik vrees elk moment dat ik uitgezet word,” legt Melo uit. “[but] Ik kan nergens anders heen.”
Zijn verhaal is gemeengoed geworden onder de 546.000 inwoners van de Portugese hoofdstad, die dagelijks dertig- tot veertigduizend toeristen ontvangen. Oudere bewoners zijn verdreven uit buurten waar ze hun hele leven hebben doorgebracht. Deze exodus “verhindert ons om een gemeenschapsleven te hebben in de lokale omgeving”, aldus Ana Gago, een geograaf van de Universiteit van Lissabon die ter plekke onderzoek heeft gedaan in de wijk Alfama. “En dat is gewelddadig.”
Alfama heeft zijn inwonertal zien dalen van twintigduizend in de jaren 80 naar slechts duizend nu. Ongewoon genoeg, terwijl de prijzen “de pan uit rijzen” — in de woorden van academicus Luís Mendes, een huisvestingsadviseur voor stadswetgevers — neemt de totale bevolking van Lissabon ook af. “De inspanningspercentages voor huur zijn nu echt hoog — ruim boven het derde van het inkomen waar iedereen het over heeft om de huur op een duurzaam niveau te houden,” legt Mendes uit.
Vergeleken met andere grote Europese steden is de stijging van de kosten van levensonderhoud relatief recent en snel. De Portugese lonen zijn echter de laagste in West-Europa — en hebben alle relatie met deze kosten verloren.
De situatie voor huizenzoekers in Lissabon is een nachtmerrie. Maar sommige bewoners verzetten zich — en mobiliseren om de autoriteiten te dwingen een referendum te houden dat de verdringing van woningen door Airbnb en dergelijke zou kunnen stoppen.
De huidige crisis begon met de Grote Recessie, toen de trojka van schuldeisers de schulden van Portugal redde op voorwaarde dat het land bezuinigingsmaatregelen zou doorvoeren en zijn economie zou dereguleren om buitenlandse investeringen te stimuleren. De Portugese regering — vergeleken met Griekenland bestempeld als “de goede student” — ging hiermee aan de slag. Simone Tulumello van de Universiteit van Lissabon legt uit dat dit betekende dat de focus lag op snelle oplossingen voor “ontwikkelingsactiviteiten met een lage toegevoegde waarde, waarvan toerisme het gouden ei is.” Ook werd het “Gouden Visum” ontwikkeld, dat EU-residentstatus verleende aan investeerders die meebetaalden, bijvoorbeeld door onroerend goed ter waarde van € 500.000 te kopen, en een programma voor niet-permanente ingezetenen dat Europese vastgoedinvesteerders stimuleert.
Het stadhuis promootte ook Brand Lisbon totdat het bovenaan verschillende ranglijsten kwam te staan – en de Europese hotspot om te bezoeken als je een weldenkende toerist, digitale nomade of start-upper was. Een bootlading beroemdheden, met Madonna als bekendste, trokken er ook in.
Lokale vastgoedeigenaren en buitenlandse investeerders merkten het op. “Met de bloei van Lissabon en de verandering in het zelfbeeld,” zegt Tulumello, “klikten mensen daarop: ‘Oké, nu gaat huur over veel geld verdienen.’”
Verschillende verhuurders gebruikten een nieuwe nationale huurwet die uitzettingen vergemakkelijkte en hun eigendommen omvormden tot lucratieve vakantieverhuur. Vanaf 2014 konden ze automatisch een registratienummer voor toeristenverhuur krijgen door een online formulier in te vullen. In 2020 waren twintigduizend woningen in de stad geregistreerd als toeristenverhuur: 60 procent van alle eigendommen in sommige buurten.
Ondanks een enorm bouw- en renovatieprogramma verloor Lissabon in tien jaar tijd netto zesduizend huizen, waarbij de toeristische accommodatie centraal verantwoordelijk was.[The council] is zowel het renoveren als het verliezen van mensen,” betoogt Tulumello. “Het is totaal aan het mislukken.”
Na verloop van tijd, terwijl de Portugese arbeids- en loonmarkt stagneerde, begon de huizenmarkt de wereldwijde consumptiekracht te weerspiegelen. Lang bestaande lokale bedrijven in de stad transformeerden om toeristen en expats te bedienen.
Maria — die al 78 jaar in de wijk Chiado woont — vindt dat haar opties om lokale bedrijven te gebruiken, zijn afgenomen. “Ik schaam me om naar die plekken te gaan, want ik weet niet eens wat ik moet bestellen,” zegt ze over de brunchcafés die de oude buurtwinkels hebben vervangen.
“Het leven verdwijnt,” legt Agustín Cocola-Gant, een geograaf aan de Universiteit van Lissabon, uit. “Toen ik kortetermijnbeleggers in onroerend goed interviewde, was hun boodschap aan de lokale bevolking: ‘Verhuis uit het stadscentrum. Dit is een kans voor de toekomst voor ons, geen woonplaats meer. Laat ons met rust en ga ervan uit dat je hier niet kunt wonen.’”
In plaats van hier iets aan te doen, aarzelden nationale en stedelijke overheden tussen het ontkennen van het probleem en het verder promoten van vastgoedinvesteringen. Terwijl Berlijn, Parijs en Londen het aantal dagen dat eigenaren kortetermijnverhuur konden aanbieden beperkten, en Barcelona en New York nieuwe toeristische verhuur aan banden legden, namen de autoriteiten van Lissabon tot vorig jaar geen dergelijke maatregelen.
Maar er was nog een ander soort politieke reactie. Nadat de pandemie was afgenomen en het aantal toeristen snel naar recordhoogten schoot, leidde frustratie tot de groei van een sociale beweging. Dit omvatte nieuwe campagneorganisaties die in 2022-23 werden opgericht, zoals Vida Justa, Porta a Porta en Casas Para Viver, een overkoepelend platform voor meer dan honderd organisaties. Massale protesten leidden tot veelbelovende woorden, maar weinig actie van de overheid. Sterker nog, bij de verkiezingen in Lissabon in 2021 en in 2024 verschoof de macht naar de sociaaldemocraten: ondanks de naam een centrumrechtse partij. In tegenstelling tot de vorige socialistische regering, vertelde een academicus mij, “erkennen de sociaaldemocraten niet eens dat er een probleem is.”
“Ik denk dat we nog ver verwijderd zijn van overtoerisme,” zegt de huidige burgemeester Carlos Moedas, een sociaaldemocraat. “We moeten blijven inzetten op toerisme, inzetten op kwaliteitstoerisme.” Maar hoe kan dit een rationele electorale keuze zijn voor de belangrijkste partijen, als iedereen de crisis ziet en Portugal een schijnbare democratie is?
Eén reden is simpelweg dat het aantal kiezers dat wel geld in huisvesting steekt nu zo groot is dat de raad wanhopig is om de prijzen te laten stijgen, hoe onhoudbaar dat ook mag zijn. En zelfs als de kiezers van beleidsmakers beleidswijzigingen willen, hebben recente schandalen laten zien hoe de incestueuze band tussen kapitaal en de partijen vaak belangrijker is dan de interesse van de kiezer.
Bovendien staat de politieke cultuur waarin Lissabon wordt gezien als broedplaats voor nationale ambten, de meer autonome stadhuispolitiek in de afgelopen jaren in Barcelona, New York, Parijs, Londen en Berlijn in de weg.
Een groep activisten en academici die gefrustreerd waren door de politieke consensus van inertie, kwamen bijeen om een andere van deze nieuwe organisaties te vormen, de Housing Referendum Movement (MRH). Geïnspireerd door het Berlijnse referendum van 2021 om het stadhuis te dwingen de vastgoedportefeuilles van de grote verhuurders te nationaliseren door middel van een onteigeningsbevel, werd het een brede en steeds veranderende beweging om de stad een volksreferendum over huisvesting te laten houden.
“We hebben professionals, werklozen, huurders, huiseigenaren, mensen die stemmen op rechtse, centristische en linkse partijen,” legt Cocola-Gant uit. “De woningcrisis en de toeristische kant van de stad doorkruisen verschillende thema’s. Ze raken de meest kwetsbaren, maar ook de middenklasse en zelfs de meer welgestelden die twintig jaar geleden naar het centrum verhuisden. [and struggle to sustain a pleasant life among the mass of tourists and tat shops].”
Het doel van MRH was om voor het eerst gebruik te maken van een Portugese wet die bedoeld is om kiezers te helpen hun zegje te doen. Er staat dat als genoeg geregistreerde inwoners een petitie ondertekenen voor een openbare beslissing over de kwestie, de gemeente moet stemmen over het houden van een bindend referendum. Vorige maand kondigde de beweging aan dat ze in een paar jaar van petities de vereiste vijfduizend handtekeningen had verzameld en deze in oktober aan de raad zou overhandigen.
De raad zal er daarna over debatteren, maar is wettelijk niet verplicht om een stemming goed te keuren. Maar MRH hoopt dat de druk van het publiek en de media zo groot is dat het moeilijk zal zijn om de stem van mensen over deze gespannen kwestie te negeren.
“We zullen uiteindelijk meer dan de dubbele handtekeningen hebben die nodig zijn,” legt Gago uit, die ook bij MRH werkt. “Dus er is duidelijk een wil onder de bevolking om dit referendum te houden. Als [the council] ontkent dat, dan stellen we onze democratie ter discussie.” Dit op een moment dat Portugal vijftig jaar viert sinds de omverwerping van de dictatuur.
Als alles volgens MRH’s plan verloopt, zal er in het voorjaar van 2025 een referendum plaatsvinden, dat — in tegenstelling tot dat van Berlijn — juridisch bindend zal zijn. Dus als meer dan 50 procent van de stemgerechtigde kiezers ja stemt, heeft de raad zes maanden de tijd om alle bestaande en nieuwe Airbnb’s en soortgelijke toeristische verhuur in woongebouwen te verbieden.
Zelfs daarbuiten is het niet onmogelijk, zoals Cocola-Gant uitlegt, dat de raad een nieuwe wet kan aannemen om de effecten van het referendum tegen te gaan, zodat er “niets verandert”. Maar dat zou de symbolische waarde van de inwoners van Lissabon die stemmen om de stad van dergelijke lets te ontdoen, niet tenietdoen. “Als veel mensen stemmen en zeggen: ‘Wij willen dit niet’, blijft de politieke druk bestaan.”
Een andere mogelijke uitdaging zou via de rechtbank kunnen komen. Toen steden als Edinburgh en Berlijn probeerden Airbnb & co. aan banden te leggen, begonnen de platforms juridische gevechten die hun plannen verwaterden of vastlegden.
Mocht het verbod desondanks toch van kracht worden, dan zal dat enorme gevolgen hebben.
Tijdens de pandemie kwamen er vierduizend short-term lets terug op de long-term markt. Dit had een merkbare impact op de huurprijzen en huizenprijzen in Lissabon. “Stel je nu eens voor dat we alle twintigduizend units terug konden nemen, dan denk ik… in de hoop dat dat niet alleen Lissabon, maar het hele grootstedelijk gebied, aanzienlijk zou beïnvloeden.
“Dat zou leiden tot de de-touristificatie van buurten, wat betekent dat huizen opnieuw bewoond zouden kunnen worden door bewoners – nieuwe en oude,” legt ze uit. “Dan zou de winkel die zich vandaag de dag alleen richt op toeristen, zijn bedrijfsmodel kunnen heroverwegen om in te spelen op [the people living nearby]En buurtverenigingen zouden stoppen met sluiten [as populations stabilize].”
In die zin gaat deze strijd over wie de stad en haar kern mag definiëren. “De stad is veel meer dan een plek voor investeerders om geld te verdienen en het moet een [diverse] mix van mensen,’ zegt Cocola-Gant, terugdenkend aan de investeerders die hij interviewde. ‘Het centrum is gebouwd op een collectieve inspanning en erfgoed. Investeerders willen dat collectieve erfgoed gebruiken om deals te sluiten [for their benefit] en daarbij moeten we weg. Wij zeggen nee tegen dat.”
Een halve eeuw geleden kwam Lissabon in opstand tegen een van de langste rechtse autocratieën van Europa en koos het voor de macht van het volk in de Anjerrevolutie. Maar terwijl Portugal vijftig jaar democratie viert, voegde de opkomst van extreemrechts bij de verkiezingen van dit jaar voor velen een bittere smaak toe aan de verjaardag. Ontwikkelingen zoals de Housing Referendum Movement geven echter een gevoel van hoop dat mensen de democratische mechanismen die ze hebben gebouwd, kunnen gebruiken om verandering teweeg te brengen die de massa helpt.
Lissabon is niet het enige deel van Portugal dat kampt met druk op huisvesting, verergerd door toeristen. De Algarve, Porto, Coimbra, Madeira en de satellietsteden van Lissabon lijden er ook onder en het hele land heeft toegang tot dit petitie-naar-referendummechanisme dankzij de grondwet na de revolutie. Huisvestingsactivisten in het hele land zullen nauwlettend in de gaten houden hoe de zaken in de hoofdstad vorderen.
Als alles volgens plan verloopt, zegt Gago, zal het een “adem van hoop zijn dat we ons leven kunnen veranderen als we mobiliseren, plannen en organiseren. Het zou hoop geven voor het systeem dat van kracht is, deze democratie.”
Nu de Portugese democratie haar vijftigste verjaardag viert, ontstaat het gevoel dat deze beweging over meer gaat dan alleen stijgende huren.
Bron: jacobin.com
