Elektrische dromen en atomaire nachtmerries van David Lynch

Lynch’s schijnbare afwijzing van de moderne wereld, gekoppeld aan zijn af en toe vaag libertair klinkende uitspraken aan het begin van zijn carrière en zijn throwback-esthetiek uit de jaren vijftig – inclusief zijn liefde voor vroege rock-‘n-roll en pop, zijn iconische pompadour, zijn voorkeur voor donkere pakken en stropdassen, en zijn bijna Boy Scout-persona – brachten sommigen ertoe Lynch een artiest van rechts te noemen.

Lynch’s incidentele omarming van bepaalde symbolen van de Amerikaanse consumentencultuur, zoals zijn bekende liefde voor fastfood (die op beroemde wijze de smaak van Donald Trump voor McDonald’s Filet-O-Fish deelde) droeg ook bij aan zijn complexe publieke persoonlijkheid. Deze attributen waren echter grotendeels oppervlakkig.

Ondanks dat hij de wereld van zijn jeugd uit de jaren vijftig leek te vieren, bood Lynch in werkelijkheid krachtige kritiek op de late moderniteit en de naoorlogse welvaart. Voor Lynch verhulde de uiterlijk kalme en vriendelijke aard van het traditionele iconische kleine stadje Amerika een onderstroom van verdorvenheid, vervreemding en angst. Hij doordrenkte zijn werk met een mix van surrealistische humor en verontrustende horror, waardoor hij het publiek blootstelde aan de desoriëntatie en het onbehagen die uit deze omstandigheden voortkomen – soms plaatsmakend voor geweld, maar altijd geworteld in een diepere existentiële breuk.

Een sleutelelement van Lynch’s kracht als filmmaker ligt in zijn gebruik van het surrealisme. Zijn films waren niet simpelweg eenvoudige verhalen, maar surrealistische fantasmagorieën die voor gewone kijkers ondoorzichtig konden lijken.

De films waarnaar Lynch als toetsstenen in zijn werk verwees, waren belangrijke modernistische werken. De klassieker van Billy Wilder Zonsondergangboulevard is een goed voorbeeld, met dat van Lynch Mulholland Drive dient als een directe knipoog ernaar. Beide films maken duidelijk dat achter de glitter en glamour van Los Angeles een hel schuilgaat die klaar staat om de kwetsbaren te verteren. Lynch liet zich ook inspireren door low-budget surrealistische horror zoals die van Herk Harvey Carnaval der Zielenwat zowel het gevoel als de noir-esthetiek van zijn films duidelijk beïnvloedde.

Lynch was ook een aanhanger van de Franse komische filmmaker Jacques Tati. Tati, die in zijn eigen films speelde, uitte scherpe kritiek op de vervreemdende effecten van zowel de moderne samenleving als de technologie. De borderline-slapstick-humor die af en toe in het werk van Lynch opduikt, is schatplichtig aan Tati.

Misschien wel de belangrijkste invloed van Lynch – en een van zijn persoonlijke favorieten – De Tovenaar van Oz is een hoeksteen van zijn artistieke inspiratie (hij heeft er zelfs directe fragmenten uit opgenomen in Wild van hart). De Tovenaar van Oz ontvouwt zich als een koortsdroom waarin niets is wat het lijkt. Oppervlakkig gezien is de film een ​​heel duidelijk conflict tussen goed en kwaad, maar toch blijkt dat de tovenaar zelf niets meer is dan een man achter een gordijn.

Op dezelfde manier verbergt in de wereld van Lynch de idyllische façade van het kleine Amerikaanse stadje sinistere onderstromen: geheime netwerken van misdaad, uitbuiting en corruptie, waaronder moord, mensenhandel en seksueel geweld.

Net zoals Oz wordt geregeerd door een charlatan, maskeert de American Dream – die democratie en kansen belooft – vaak een labyrint van imperiaal geweld, geheime operaties en brute uitbuiting die het systeem draaiende houden. Door zijn droomachtige verhalen houdt Lynch het moderne leven een spiegel voor en legt de verborgen duisternis ervan bloot.

Hoewel Lynch zelden directe uitleg gaf over de betekenis van zijn films, gaf hij af en toe cryptische suggesties. Het origineel bijvoorbeeld Mulholland Drive De dvd werd geleverd met een inlegvel waarop een raadselachtige verzameling aanwijzingen was geschreven. Een onthullende en waarschijnlijk vormende reeks herinneringen uit de jeugd van Lynch werd echter gedeeld met filmmaker Jon Nguyen in zijn documentaire uit 2016, David Lynch: Het kunstleven.

In Het kunstlevenLynch reflecteert op het opgroeien in de kleine stadjes Sandpoint, Idaho, en Spokane, Washington – steden die lijken op de steden die worden gepresenteerd in Tweelingpieken of Blauw fluweel – voordat zijn familie verhuisde naar de buitenwijken van Washington, DC in Noord-Virginia. Lynch’s vader werkte voor het Amerikaanse ministerie van Landbouw (USDA) en nadat hij gepromoveerd was tot het nationale kantoor in DC, vertelt Lynch hoe zijn vader elke ochtend zijn volledige nationale parkuniform aantrok en over de 14th Street Bridge van Noord-Virginia naar het USDA-hoofdkwartier in de stad. Deze anekdote lijkt een kijkje te bieden in de gezonde ‘aw-sucks’-padvinderspersoonlijkheid die Lynch naar buiten toe projecteerde.

Een meer onthullende herinnering komt echter uit zijn tijd in Spokane, waar Lynch en zijn vrienden als kind dat in de tuin speelde, werden benaderd door een naakte vrouw onder het bloed en huilend, die een paar onsamenhangende zinnetjes mompelde en vervolgens wegrende. Dit moment heeft duidelijk een onuitwisbare indruk achtergelaten op de jonge Lynch, waardoor scheuren in het idyllische fineer van een kleine stad bloot kwamen te liggen en iets veel verontrustenders net onder de oppervlakte werd onthuld.

Deze vormende ervaring is terug te vinden in het werk van Lynch, waarin het geweld dat schuilgaat onder de normaliteit van de buitenwijken centraal staat. Vrouwen bevinden zich vaak in gevaar, hun lot wordt bepaald door de grillen van losgeslagen mannen die de leiding hebben over duistere rijken vol misdaad en misbruik. Terwijl zijn films zich afspelen in een dromerige, soms vrij-associatieve ruimte, verschuiven die dromen vaak van extase naar nachtmerries, waarbij ze de duistere geheimen van de oorspronkelijke krachten van het kwaad onderzoeken, ingebed in de menselijke natuur.

Lynch werd gevormd door het tijdperk van welvaart en de Amerikaanse mondiale dominantie na de Tweede Wereldoorlog, maar zijn werk weerspiegelt een diepgaande ambivalentie over de prijs die voor Pax Americana wordt betaald. Zijn meest expliciete verkenning van deze thema’s verschijnt in de achtste aflevering van 2017 Tweelingpieken: De terugkeer. De aflevering flitst terug naar de eerste atoomwapentest in Trinity, New Mexico, begeleid door de Poolse componist Krzysztof Penderecki’s Threnodie voor de slachtoffers van Hiroshima. Via een angstaanjagende reeks worden we van binnenuit meegenomen in de atoomexplosie in een reeks beelden die zowel mooi als angstaanjagend zijn.

Uit deze explosie komt Judy voort, de onderliggende antagonist van de serie, een kwaadaardige entiteit die corruptie en wanhoop verpersoonlijkt en overal dood en verdriet zaait. Judy corrumpeert alles op zijn pad, voedt zich met menselijke pijn en houdt gaandeweg nog meer ellende in stand.

Elektriciteit speelt ook een centrale rol in het werk van Lynch en lijkt een embleem van de moderniteit zelf te zijn. Het is het substraat waardoor het moderne leven functioneert en het tegenstrijdige gewicht draagt ​​van de ontmoeting van de mensheid met de moderniteit – haar belofte van vooruitgang en innovatie, verweven met vervreemding en vernietiging. In Gumkopwordt de grillige vrouw in de radiator afgewisseld met het beklemmende, altijd aanwezige elektrische geluid en gezoem van de film. In Twin Peaks: de terugkeer, Doogie Jones, een tulpa van agent Dale Cooper, wordt geboren via een stopcontact en lijkt de vreemde, vaak verontrustende kracht van elektriciteit te belichamen als zowel een creatieve als destabiliserende kracht.

De thema’s die Lynch het meest leken te bezighouden, draaien rond de naoorlogse welvaart. Lynch lijkt te suggereren dat deze welvaart niet alleen dominantie en rijkdom met zich meebracht, maar ook psychologische en existentiële tegenstellingen. Ondanks al zijn materiële gemakken introduceerde het tijdperk nieuwe zorgen: de dreiging van thermonucleaire vernietiging en het vervreemdende gezoem van de technologische vooruitgang. Naarmate de twintigste eeuw vorderde, dienden deze technologische ontwikkelingen steeds meer de belangen van een paar rijken in plaats van het algemeen belang, van onherstelbare apparaten tot de vernietiging van de digitale commons.

Voor Lynch droegen de krachten die de Amerikaanse mondiale en technologische suprematie bepaalden de zaden van vernietiging met zich mee – van zowel de psyche als de samenleving. Ware vrijheid, zo lijkt hij te suggereren, bestaat alleen in dromen. Maar dromen zijn kwetsbaar, worden gemakkelijk doorbroken door het verdriet van de werkelijkheid en veranderen vaak in levende nachtmerries. Hoewel een groot deel van Lynch’ werk eindigt met nachtmerries die plaats maken voor nog grotere verschrikkingen, bevatten ze ook vluchtige momenten van transcendentie, die een glimp bieden van iets meer.

Ondanks al zijn presentaties van geweld en verschrikkingen op het scherm bleef Lynch een eeuwige optimist. Zijn geloof in transcendentale meditatie als instrument om een ​​betere wereld te manifesteren stond centraal in zijn filosofie, een thema dat hij vaak onderzocht in zijn lezingen. Nu we geconfronteerd worden met een wereld die nog steeds wordt bepaald door geweld en horror die onder de oppervlakte op de loer ligt, zullen we het moeten doen zonder een van onze grootste kunstenaars en visionairs. Het werk van Lynch herinnert ons er echter aan dat als we kunnen dromen van een betere wereld, we ook kunnen samenwerken om die wereld tot stand te brengen.