Het derde seizoen van de tv-show Babel Berlijn bevat een personage genaamd Marie-Louise Seegers, de dochter van de fictieve generaal-majoor Seegers, hoofd van het Duitse leger in de vroege jaren dertig. Het is niet verwonderlijk dat Marie-Louise een groot deel van haar leven doorbrengt in de kringen van rechtse elites. Maar er is een wending: ze is een toegewijde communist en gebruikt deze nabijheid van de heersende klasse om geheime documenten van haar vader te stelen, die ze doorgeeft aan linkse kranten.
Dit klinkt net zo ongeloofwaardig als veel andere in Babel Berlijn. Maar het personage is gebaseerd op een historische figuur wiens leven nog vreemder was. Kurt von Hammerstein was het hoofd van het opperbevel van het Duitse leger van 1930 tot 1934. Zijn dochter Marie Luise was een marxist die werkte voor de inlichtingendienst van de Communistische Partij van Duitsland (KPD). Zoals de historicus Ralf Hoffrogge heeft opgemerkt, is haar verhaal in meerdere romans verteld – maar slecht, als een ingenieus gemanipuleerd door oudere mannelijke communisten.
Marie Luise von Hammerstein, door haar familie “Butzi” genoemd, was een onafhankelijke revolutionair. Ze had een korte en hartstochtelijke affaire met haar medestudent Werner Scholem, maar op dat moment hadden Scholems ultralinkse politiek en verzet tegen Joseph Stalin ertoe geleid dat hij uit de leiding van de KPD werd gezet. Marie Luise ontwikkelde haar connecties met de M-Apparat, een afkorting van de Military-Political Apparatus (een van de vele namen voor de rode spionagedienst), volledig onafhankelijk van al haar romantische verwikkelingen.
Vorig jaar publiceerde een gepensioneerde professor in Canada een Duitstalige biografie van de drie oudste dochters van Hammerstein. Gottfried Paasche is geen neutrale onderzoeker: hij is de kleinzoon van Kurt von Hammerstein, de zoon van de tweede dochter van de generaal, Maria Therese. Op basis van zowel familiearchieven als privégesprekken met zijn familieleden, heeft Paasche een verhaal geproduceerd waarvan de betekenis groter is dan het blootleggen van familiegeheimen.
De familie had niet één maar twee gewaagde spionnen. In 1929, toen Marie Luise een brief van het bureau van haar vader aan het stelen was, werd ze geobserveerd door haar tienjarige broer. Dit document verscheen al snel in het communistische dagblad De rode vlag. Haar broer heeft haar verraden. Terwijl een vriend van de familie, de generaal Kurt von Schleicher, haar uit de problemen hield, was de dekmantel van Marie Luise opgeblazen.
Het was haar kleine zusje Helga, vanaf haar zeventiende, die het werk voortzette. Het was Helga die begin 1933 de transcriptie stal van een geheime toespraak die Adolf Hitler hield voor de Duitse generaals. In de toespraak – die communistische spionnen prompt naar Moskou stuurden – maakte Hitler zijn agressieve bedoelingen tegen de Sovjet-Unie duidelijk.
Veel Duitse geschiedenis is samengevat in het verhaal van dit kleine aristocratische huis. Twee zonen van Kurt von Hammerstein waren betrokken bij het complot tegen Hitler op 20 juli 1944. Twee dochters waren communisten. Hun grootvader, de schoonvader van Kurt, was Walther von Lüttwitz, een extreemrechtse generaal die in 1920 een poging tot staatsgreep tegen de Weimarrepubliek leidde. Bij de familiediners van de familie Hammerstein was het hele politieke spectrum vertegenwoordigd.
De conservatieve Pruisische generaal gunde zijn kinderen veel vrijheid: ‘het zijn vrije republikeinen’, zei hij tegen vrienden die zich zorgen maakten over hun neigingen. De drie meisjes verhuisden tussen landerijen en kostscholen, maar ze voelden zich allemaal aangetrokken tot de antiburgerlijke jeugdbeweging die bekend staat als de Wandervogel – een band die ongebruikelijk was voor meisjes en bijna ongehoord voor telgen van de adel.
Ze dwaalden ver van hun huis in het rijke Westen van Berlijn af en begonnen rond te hangen in de dieprode arbeiderswijk Neukölln. Op de Karl Marx School, opgericht door reformistische onderwijzers, sloten ze zich aan bij de Socialist School Students’ League. Butzi werd zelfs gearresteerd tijdens de illegale demonstraties van 1 mei 1929 – de “Bloody May Day” in Berlijn.
Toen Marie Luise en een vriend zich aanmeldden om lid te worden van de KPD, sloeg dat alarm in het Karl Liebknecht House. Deze twee jonge vrouwen woonden in een appartement in het Bendlerblock, het Duitse militaire hoofdkwartier, naast de hoogste officier van het land – wie kan zich een betere bron voorstellen? De twee werden prompt gerekruteerd door de M-Apparat en geïnstrueerd om elke andere connectie met communisten te vermijden. Hun handler was de jonge joodse spionnenmeester Leo Roth, die een leidende rol speelde in Sovjetspionage in nazi-Duitsland – en al snel Helga’s vriendje werd.
In de jaren twintig werd Kurt von Hammerstein soms ‘de rode generaal’ genoemd. Niet dat hij sympathie koesterde voor het socialisme, maar hij was betrokken bij de geheime samenwerking tussen de Duitse Wehrmacht en het Rode Leger en ontwikkelde een vriendelijk respect voor de Sovjets. In het Duitse officierskorps werd alles links van Dzjengis Khan als ‘rood’ beschouwd. Bovenal was Hammerstein realistisch over de militaire machtsverhoudingen: “Ik ga geen oorlog voeren tegen de Russen”, benadrukte hij. Toen Hitler aan de macht kwam, voelde Hammerstein een diep onbehagen.
Conservatieven en liberalen herinneren zich hem vaak als een antifascist of een verzetsstrijder. In werkelijkheid hielp Hammerstein echter de weg vrij te maken voor het fascisme. Tijdens de revolutie van 1918/19 werd Hammerstein naar Berlijn gestuurd om “vrede en orde” te vestigen. In minder eufemistische termen: zijn troepen slachtten duizenden revolutionaire arbeiders af. Hij hielp bij het opzetten van de protofascistische paramilitairen, de Freikorps, die zich later hergroepeerden in de nazi-partij. Hammerstein was niet uiterst rechts – toen zijn schoonvader Lüttwitz in 1920 naast Wolfgang Kapp probeerde een militaire dictatuur te vestigen, weigerde Hammerstein mee te gaan. Hij wilde een conservatieve republiek geleid door aristocraten en leek dicht bij dat doel toen generaal Paul von Hindenburg in 1925 tot rijkspresident werd gekozen. Hindenburg was peetvader van een van Hammsteins zonen.
Begin 1933 benoemde Hindenburg Hitler tot kanselier. Zoals veel Pruisische officieren wantrouwde Hammerstein de beginnende korporaal. Hij overwoog een militaire staatsgreep te organiseren om de Führer vast te houden, maar uiteindelijk ontbrak het aan vastberadenheid. Hij nam ontslag na een jaar als kanselier van Hitler en zijn ‘verzet’ beperkte zich tot kritische discussies in zijn salon.
Halverwege 1934, toen zijn vriend Schleicher werd vermoord door de SS, was Hammerstein geschokt dat de nazi’s een ‘heren’ zouden vermoorden. Dat was een “rode lijn” voor hem. Het was echter geen rode lijn geweest toen zijn soldatenka executeerde Rosa Luxemburg, Karl Liebknecht en zoveel andere socialisten. Een van zijn dochters wees op de tegenstrijdigheid en vroeg over Luxemburg: “Was zij geen mens voor hem?”
Hammerstein had een leidende rol gespeeld in de halve contrarevolutie van 1918 – maar toen dat leidde tot de volledige contrarevolutie van 1933, hadden hij en vele andere aristocraten bezwaar tegen de gevolgen van hun beleid.
De kracht en zwakte van dit boek is de persoonlijke sympathie en het diepe psychologische inzicht in alle verschillende gezinsleden. Soms lijkt het overdreven sympathiek tegenover diep reactionaire aristocraten. We leren bijvoorbeeld dat de massamoord van begin 1919 een “last” was voor de bevelvoerende generaal, die tijd nodig had in een sanatorium om te herstellen. In Duitsland worden tegenwoordig bloeddorstige generaals die zich op het laatst mogelijke moment van Hitler afkeerden, geprezen als “verzetsstrijders” (zie Tom Cruise in Valkyrie). De dochters van Hammerstein tonen echter het soort moed dat nodig is voor daadwerkelijk verzet.
De Gestapo volgde Marie Luise jarenlang, nadat ze de geheime dossiers over haar spionage uit 1929 had ontdekt. ​​Paradoxaal genoeg leidden de herhaalde ondervragingen van Marie Luise de aandacht van de politie af van de eigenlijke spion, haar kleine zusje Helga. Met de hulp van Roth, die ondergronds was gegaan, werd Helga een meester in samenzwering. In de laatste maanden van de oorlog werden meerdere familieleden gearresteerd; in 1943 was Kurt von Hammerstein overleden aan kanker.
Na 1945 kon Marie Luise eindelijk uit de rode kast komen – meer dan vijftien jaar nadat ze voor het eerst de partij had benaderd, sloot ze zich aan bij de afdeling van de KPD in München. Na een verblijf bij haar familie in West-Berlijn, verhuisde ze naar de oostelijke helft van de stad, de Sovjetsector, omdat ze haar kinderen wilde opvoeden in een land zonder nazi-leraren en rechters. Ze werkte als advocaat in de Duitse Democratische Republiek en schrapte de aristocratische “von” uit haar naam en werd Marie Luise Hammerstein. Toen ze enkele decennia later een rapport schreef over haar spionagewerk, kreeg ze een medaille en een pensioen als antifascistische verzetsstrijdster.
Helga daarentegen woonde in West-Berlijn en was getrouwd met een beroemde landschapsarchitect (een andere voormalige Neukölln-communist). Ze bleef stil tot het einde van haar leven. In 1936 had ze op een treinstation in Zürich afscheid genomen van haar geliefde Leo Roth. Terwijl de maanden verstreken zonder iets van hem te horen, vreesde ze het ergste. Maar het duurde tientallen jaren voordat ze zeker kon zijn van zijn lot. Roth werd gearresteerd tijdens de zuiveringen en in 1937 neergeschoten. Hij was zevenentwintig jaar oud. Helga had niet alleen haar grote liefde verloren – ze kon haar pijn met niemand delen.
Paasche’s boek gaat over zijn moeder, de tweede Hammerstein-dochter. Maria Theresa deelde de afkeer van haar zussen voor hun sociale milieu en hun diepe haat tegen het fascisme, maar ze werd nooit communist. Utopieën zocht ze eerst in het zionisme, het bezoeken van joodse vrienden in een kibboets in Palestina, en vervolgens in de antroposofie, de rechtse esoterische cultus gesticht door Rudolf Steiner. Omdat ze de sfeer in nazi-Duitsland niet kon verdragen, verhuisde ze met haar man naar Japan, in de naïeve hoop daar een vredig en toleranter land te vinden. Na de oorlog verhuisden ze naar de Verenigde Staten en keerden nooit meer terug naar Duitsland.
De grote tragedie van de Duitse communistische spionnen was dat hun opoffering volkomen vergeefs was. Rode agenten in verschillende landen gaven nauwkeurige en tijdige waarschuwingen over fascistische plannen om de Sovjet-Unie in 1941 aan te vallen. Maar Stalin, vertrouwend op zijn pact met Hitler, negeerde ze allemaal. Het M-Apparat van de KPD werd in de tweede helft van de jaren dertig geliquideerd.
Een uitverkocht boek vertelt het verhaal van de communistische inlichtingendiensten in Weimar, Duitsland. Dit fascinerende boek is samengesteld door de huishistorici van het Oost-Duitse Ministerie van Staatsveiligheid (MfS of Stasi), die het M-Apparat als hun voorganger zagen. In de paranoïde atmosfeer van de Stasi bleef hun historisch onderzoek geheim. Ze brachten pas in 1997 een boek uit en het bevat korte biografieën van honderden communistische spionnen. Velen van hen hadden het gemakkelijk om de Gestapo te ontwijken en onder valse identiteiten nazi-Duitsland in en uit te trekken. Maar ze werden vastgehouden en vermoord door hun eigen superieuren: zoals historicus Hermann Weber heeft aangetoond, was Stalin dodelijker voor leidende Duitse communisten dan Hitler.
Het verhaal van de dochters van Hammerstein illustreert waarom mensen zich bij de communistische spionagedienst voegden. Velen van hen verraadden hun klasse omdat het doorgeven van informatie de beste optie was die ze zagen om het fascisme te bestrijden. In het vierde seizoen van Babel Berlijn, nog niet beschikbaar op Netflix, wordt Marie-Louise Seegers getoond als de verloofde van de rechtse samenzweerder kolonel Wendt. Opnieuw bedacht als een manisch pixie-droommeisje, wordt getoond dat ze zich beweegt tussen communistische spionnen en contrarevolutionaire struikrovers; in de geest van een soapserie is haar loyaliteit nooit duidelijk. Het geschiedenisboek is beter dan de film. De Hammerstein-dochters leidden levens gedreven door duidelijke principes, zoals veel andere rode spionnen.
Bron: jacobin.com
