Medio januari 1992 — terwijl de USSR in puin lag en Pat Buchanans voornaamste uitdaging aan de zittende president George HW Bush aan kracht won — hield de econoom en medeoprichter van het Cato Institute Murray Rothbard een toespraak op de tweede jaarlijkse bijeenkomst van de paleoconservatieve John Randolph Club. In zijn toespraak prees Rothbard de groeiende alliantie tussen de libertarische en paleobewegingen en onderstreepte hij de noodzaak van een robuust “rechts populisme” om het “zachte marxisme” van het Amerikaanse liberalisme te vernietigen.
“Met de inspiratie van de dood van de Sovjet-Unie voor ons,” riep Rothbard uit terwijl hij richting het einde van zijn toespraak rende, “weten we nu dat het kan. Met Pat Buchanan als onze leider, zullen we de klok van de sociaaldemocratie breken. We zullen de klok van de Great Society breken. We zullen de klok van de verzorgingsstaat breken. We zullen de klok van de New Deal breken.”
Deze “woedende coda” van Rothbards toespraak inspireerde de titel van John Ganz’ belangrijke en boeiende nieuwe boek, Toen de klok brak: Oplichters, complotdenkers en hoe Amerika begin jaren negentig instortte. Door een genuanceerde verkenning van het chaotische en omstreden politieke landschap van de vroege jaren ’90, biedt Ganz iets van een voorgeschiedenis van het Trumpisme – of een “voorgeschiedenis van de Amerikaanse fascistische beweging”, zoals Ganz het beschreef in een recent interview met de Verwarring.
Ganz bestrijkt hier een groot gebied – van een korte maar productieve betrokkenheid bij de theorieën van Antonio Gramsci tot zorgvuldige en overtuigende analyses van de POW/MIA-beweging (een “nationalistische sekte van de ondoden”, zoals Ganz het noemt), de politiek van echtscheiding aan het einde van de twintigste eeuw, het alomtegenwoordige anti-Aziatische racisme van eind jaren tachtig en begin jaren negentig, en de raciale spanningen die New York City begin jaren negentig kenmerkten.
Het resultaat is een slimme, inzichtelijke en originele kijk op de Amerikaanse politieke cultuur in een tijdperk van voortdurende crisis en onzekerheid, waarin nooit de materiële en structurele omstandigheden uit het oog worden verloren die antidemocratische bewegingen voeden.
Het kwam uit het moeras. Ganz’ verhaal begint met David Duke, voormalig grootmeester van de in Louisiana gevestigde Knights of the Ku Klux Klan en, het spreekt voor zich, een virulente racist en antisemiet. In 1989 voerde Duke een schokkend succesvolle campagne voor het Huis van Afgevaardigden van Louisiana voordat hij een paar zeer openbare nederlagen leed in de races voor de Amerikaanse Senaat (1990) en het gouverneurschap van Louisiana (1991). Maar ondanks Duke’s verliezen in de laatste twee wedstrijden, betoogt Ganz, weerspiegelde zijn brede aantrekkingskracht onder blanken in Louisiana (met name de noordelijke parochies van de staat) en daarbuiten niet alleen diepgewortelde antizwarte racisme en antisemitisme, maar ook groeiende desillusie met de overheid en de afnemende fortuinen van de blanke middenklasse in Amerika.
Hoewel Ronald Reagan de Verenigde Staten ogenschijnlijk weer tot glorie had gebracht na de ‘malaise’ van de jaren zeventig, vertegenwoordigde zijn beleidsprogramma van ‘deregulering, belastingverlagingen, hoge rentetarieven en teruggeschroefde sociale voorzieningen’ – om nog maar te zwijgen van de vijandigheid tegenover vakbonden te midden van wijdverbreide de-industrialisatie en offshoring – een vorm van ‘openlijke klassenstrijd die werd gevoerd namens de rijken’, schrijft Ganz. De rijken wonnen de oorlog. Terwijl ‘het inkomen van de top 1 procent met bijna 75 procent groeide’ tijdens de vergulde jaren ’80, ‘daalde het gemiddelde inkomen van 80 procent van de Amerikaanse gezinnen’, legt Ganz uit. Het armoedecijfer – met name voor vrouwen, kinderen en mensen van kleur – steeg, net toen de opkomende carcerale staat steeds meer diende om de armen en de onteigenden te disciplineren en op te sluiten.
Tegen deze achtergrond van verbijsterende ongelijkheid en selectieve bezuinigingen hadden oplichters, gekken en complotdenkers een feestdag. Figuren als David Duke — en iets minder racistische figuren als Pat Buchanan, Pat Robertson, Rush Limbaugh en Jerry Falwell — maakten contact met een ontevreden publiek via praatradio, praatprogramma’s overdag, kabeltelevisie en andere minder traditionele media. Minder geprezen figuren als Sam Francis en Murray Rothbard vonden wat ze zagen over het algemeen wel leuk. Voor hen vertegenwoordigden Duke, Buchanan en andere brandstichters de voorhoede van een beweging om de liberale orde die door de New Deal en de Koude Oorlog was gesmeed, ongedaan te maken. Francis steunde op zijn beurt een “nieuw nationalisme” om zowel het “manageriële” regime — een soort voorloper van de “PMC” — als het “globalisme” dat voortvloeide uit Francis Fukuyama’s veronderstelde “einde van de geschiedenis” te ontmantelen. In Rothbards woorden probeerde deze beginnende beweging “de twintigste eeuw in te trekken”.
Ondertussen, zoals Ganz laat zien, hadden meer conventionele, “establishment” figuren moeite om het moment te bereiken — met name in de context van de presidentscampagne van 1992. Tot grote ergernis van George HW Bush — die meer bewondering verwachtte voor het helpen navigeren door het einde van de Koude Oorlog en het creëren van een “nieuwe wereldorde” — beschouwden de nieuwsmedia en het stemmende publiek de patriciër over het algemeen (en misschien terecht) als wereldvreemd.
Toen president Bush bijvoorbeeld bij het ziekbed van een brandweerman kwam die gewond was geraakt tijdens de opstand in Los Angeles in 1992, maakte hij een merkwaardige verwijzing naar zijn vakantiehuis in Kennebunkport, Maine, waar de first lady toezicht hield op reparaties na een storm. “Te midden van de smeulende, uitgeholde geraamtes van Los Angeles,” schrijft Ganz, “bereikte de verwijzing naar die vervelende reparaties aan het familieterrein in een keurige hoek van het noordoosten een hoogte van slechte smaak die alleen de welgeborenen kunnen hopen te bereiken.”
Buchanans primaire uitdaging benadrukte het gebrek aan enthousiasme voor Bush onder de conservatieve basis van de Republikeinse Partij, en de kwakkelende economie maakte de zaken alleen maar erger voor de zittende president. Toen de campagne van 1992 in de herfst zijn hoogtepunt bereikte, had Bush “een van de slechtste goedkeuringscijfers sinds Richard Nixon en Harry Truman in de laatste fase”, merkt Ganz op.
Aan de Democratische kant bevond Bill Clinton zich vaak tussen twee vuren. Hij hoopte zich te onderscheiden van het schijnbaar passé liberalisme van de Great Society en zijn racistische bona fides te demonstreren zonder de kern van de Democratische achterban te vervreemden — namelijk vakbonds- en Afro-Amerikaanse kiezers. En hoewel Clinton de verkiezingen van 1992 won, was het niet de meest overtuigende overwinning, vooral gezien Bush’ opmerkelijke impopulariteit. Ondanks een aardverschuiving in het kiescollege behaalde Clinton slechts 43 procent van de stemmen, vergeleken met 37,5 procent voor Bush, terwijl de opstandige Texaan Ross Perot eindigde met bijna 19 procent, de beste prestatie voor een presidentskandidaat van een derde partij sinds Teddy Roosevelt in 1912. Hoewel veel liberalen zich de Clinton-jaren met plezier zullen herinneren — met hun (ongelijk verdeelde) economische voorspoed en alomtegenwoordige antipolitiek — suggereert Ganz dat de verkiezingen van 1992 de basis legden voor de disfunctie en wrok die het Amerikaanse politieke systeem vandaag de dag kenmerken.
Toen de klok brak bewijst niet per se dat de Verenigde Staten in de eerste jaren van de jaren negentig “instortten” — of dat de personages en thema’s die centraal stonden in de Amerikaanse politiek in deze periode op de een of andere manier het toneel vormden voor Donald Trumps presidentiële campagne in 2015-16. Het boek eindigt een week na de verkiezingen van 1992 met Trump in een limousine op weg naar Atlantic City. Maar de link tussen dat moment en het onze wordt niet zo duidelijk gelegd als had gekund.
Natuurlijk zijn de resonanties tussen begin jaren 90 en begin tot midden jaren 2020 onmiskenbaar. Maar zou Trump in 2016 het ondenkbare hebben bereikt zonder het collectieve trauma van 11 september 2001, of het decennialange avontuur dat daarop volgde, zonder de wereldwijde economische meltdown van 2007-2008, en zonder de verkiezing en herverkiezing van een Afro-Amerikaanse president?
Waarschijnlijk niet, en Ganz zou dat waarschijnlijk toegeven. Dus hoe zijn we precies van 1992 naar 2016 naar 2024 gekomen? Toen de klok brak geeft geen duidelijk antwoord, en misschien is dat ook niet de bedoeling. Maar het zal lezers dwingen om dieper na te denken over de historische omstandigheden en materiële condities die onze huidige, in elkaar grijpende crises hebben veroorzaakt.
“Het identificeren van de denkers die de partij van Reagan hielpen transformeren in de partij van Trump is misschien een intellectueel spelletje,” schrijft Ganz. Maar zoals hij illustreert, kan het een waardevolle oefening zijn.
Bron: jacobin.com
