Er zijn vele wegen naar het literaire graf: slechte timing, wisselende smaak, een luie publicist. Maar het zekerst is de opzettelijke, politiek gemotiveerde begrafenis van een schrijver die anders wellicht in de reguliere canon zou worden geïntegreerd. Politiek vervolgde schrijvers worden vaak niet herinnerd vanwege hun boeken, maar vanwege hun gevangenschap; niet vanwege hun werken, maar vanwege hun onderdrukking. Soms is de sympathieke wederopstanding van een auteur eigenlijk een tweede begrafenis, omdat de roem van de persoon op de zwarte lijst zijn artistieke bijdragen kan overschaduwen. Velen zijn bekend met de Hollywood Ten, maar hoeveel hebben de roman van Dalton Trumbo gelezen? Johnny heeft zijn pistool?
Hoewel Trumbo de afgelopen jaren weer is opgedoken, blijft zijn collega-communistische schrijver Albert Maltz verborgen. Dankzij de lange schaduw van de zwarte lijsten, de roman van Maltz Een verhaal van één januari werd pas dit jaar in de Verenigde Staten verspreid. Maltz was ooit een bestsellerauteur, maar hoewel zijn naam soms in politieke geschiedenissen voorkomt, is de zijne werken komen vrijwel nooit voor in literaire geschiedenissen of in de verslagen van critici over de twintigste-eeuwse literatuur. Als hij al bekend is, is dat meestal als zwarte lijsttrekker en niet als romanschrijver. Spaar voor de Oscar-winnende korte film met de titel Frank Sinatra in de hoofdrol Het huis waarin ik woon (1945), zijn zijn scenario’s ook grotendeels verloren gegaan in de geschiedenis.
Af en toe duikt Maltz op in het werk van anticommunistische historici die de ‘Albert Maltz-affaire’ bewapenen, waarin een artikel dat Maltz schreef voor Nieuwe missen De oproep aan kunstenaars om te streven naar esthetische kwaliteit boven politieke inhoud werd door de partij aan de kaak gesteld. Ze gebruiken de controverse om bredere, vaak hardhandige punten over het autoritarisme van de Amerikaanse communisten naar voren te brengen. Voor deze historici zijn Maltz en andere communistische schrijvers slechts zo belangrijk als hun kritiek op het communisme zelf. Hun lange leven van pro-arbeiders-, antifascistisch en antiracistisch activisme in de Communistische Partij wordt genegeerd. Alleen hun meningsverschillen met de Sovjet-Unie en de binnenlandse Communistische Partij blijven bewaard – gepolijst en gekoesterd als kostbare parels geplukt uit de enorme oceaan van complexiteit van de geschiedenis.
Maltz schreef Een verhaal van één januari in 1962. De uitgever Calder en Boyars publiceerde het in 1967 in Groot-Brittannië en kreeg een warme ontvangst. De plot van de roman draait om gevangenen uit Auschwitz die, nadat ze zijn ontsnapt aan een dodenmars naar een verlaten steenfabriek, wachten op redding door Russische soldaten. Dit jaar heeft Alma Books een nieuwe editie gedrukt, en Bloomsbury distribueert deze voor het eerst in de Verenigde Staten. Het verhaal verdient een nieuw leven nu fascistische bewegingen en de strijd daartegen over de hele wereld in opkomst zijn.
Als de oorlog begint, trouwen Claire en Pierre. Ze is romantisch, eerlijk, pragmatisch en studeert voor vertaler. Hij is dapper en charmant en een wetenschapper. Later dringt de fascistische ondervrager er bij Pierre op aan waarom hij verzuimde zijn vrouw te vragen naar zijn weigering om met de nazi’s samen te werken. Hij antwoordt: “Als je je vrouw respecteert, stel je haar geen domme vragen.”
Op de eerste pagina’s van Een verhaal van één januariClaire herinnert zich in Auschwitz een bewonderende brief van Pierre, geschreven vóór hun huwelijk. De brief beschrijft Claire’s blonde haar, bewonderenswaardige gezichtsstructuur en haar vreemde gewoonte om ‘bij alle gelegenheden schoenen met hoge hakken te dragen’. Pierre vraagt zich op humoristische wijze aan zijn aanstaande vrouw af of wanneer het moment komt, en ze ligt naakt in bed, “zal ze die gekke aanhangsels dragen?” Hierop had ze geantwoord: ‘Liefste Pierre…’ . . het is niet te vroeg om daar achter te komen.”
Door twee gevallen van tyfus, ernstige ondervoeding en een dodenmars heeft Claire haar kenmerkende vitaliteit behouden. Op haar zesentwintigste verjaardag, 18 januari 1945, wordt Claires Nederlands-Joodse gevangenevriendin Lini vroeg wakker om haar twee koekjes en een paar schoenen te geven. Die dag nemen de nazi’s de gevangenen van Auschwitz mee voor een dodenmars terwijl de Sovjets het kamp komen bevrijden. Claire en Lini ontsnappen en belanden verborgen onder het hooi in een schuur met ‘vier heren uit Auschwitz’, waarbij de zes personages voor een gespannen en opwindende reeks gebeurtenissen worden ingezet als bevrijde maar in gevaar gebrachte individuen die bij elkaar blijven.
Voor zo’n somber onderwerp bruist het boek van Maltz van de humor. Als de Poolse socialist Jurek met eten terugkeert van een nabijgelegen boerderij, vraagt iemand of de boer wodka heeft. ‘Oh, hij biedt grote flessen wodka aan, maar ik neem niet aan. . . Ik hou niet van wodka, alleen van Franse cognac.” Jurek wekt woede op in de groep en vervolgt snel: ‘Ik maak een grapje. Is geen wodka.” Een verhaal van één januari is donker, rooskleurig en opwindend. Daarin schuilt niet alleen de dood, maar ook een onverwachte mate van humor en een seksuele spanning die doordringt gedurende hun tijd dat ze zich schuilhouden in een verlaten steenfabriek.
Claire, in haar nieuwe verjaardagsschoenen, verliest bijna haar bevroren en ontstoken voeten tijdens de dodenmars. Ze moet de schoenen in de schuur achterlaten nadat ze zich heeft verstopt. Hun vervanger is een bijzondere creatie van de gevangengenomen soldaat van het Rode Leger en voormalig muzikant Andrey, die ijverig haar voeten in hooi wikkelt. Hij geeft haar de opdracht de onderkant van haar benen te masseren om het bloed weer te laten stromen, een handeling die Lini bewonderend voor Claire uitvoert. Andrey wordt verliefd op Claire en maakt zich daarna voortdurend zorgen over haar gezondheid en, in tegenstelling tot Pierre, haar controversiële situatie met schoenen. “Als menselijke wezens waren ze veel directer, op een primitiever niveau met elkaar, naakter als menselijke wezens, dan gebruikelijk is in de beschaving”, schreef Maltz.
Claire is geen puur fictieve figuur, maar is in plaats daarvan gebaseerd op Dounia Wasserstrom, een donkerharige Oekraïense Jood die de in het boek beschreven dodenmars overleefde. Ondanks het verschil in haarkleur blijft de roman grotendeels trouw aan het verhaal van Wasserstrom, inclusief een grafische scène van een jonge jongen met een appel die tegen een muur wordt geslagen – de scène werd beroemd gemaakt vlak voordat de roman werd gepubliceerd door het Peter Weiss-toneelstuk uit 1965. Het onderzoekdie was gebaseerd op Wasserstroms getuigenis tegen concentratiekampopziener Wilhelm Boger.
Een verhaal van één januari Het boek lijkt zoveel op het leven van de Wasserstrom dat je bijna zou willen dat de verhelderende inleiding van de literatuurwetenschapper Patrick Chura aan het eind van het boek was geplaatst, zodat de lezer zich niet voortdurend hoeft af te vragen wat feit en wat fictie is. Wasserstroms succesvolle ontsnapping uit de dodenmars van Auschwitz werd niet verteld in de vorm van een memoires of dagboekaantekeningen, maar werd in plaats daarvan mondeling aan Maltz gegeven.
Albert Maltz was geen apolitieke schrijver. Als lid van de Communistische Partij gebruikte Maltz het medium, net als veel andere politiek geladen schrijvers uit die tijd, om te strijden tegen antisemitisme, racisme en kapitalisme. In 1947 werd Maltz voor de House Un-American Activiteiten Committee (HUAC) geroepen als een van de Hollywood Ten. Omdat hij weigerde namen te noemen, werd hij naar de gevangenis van Mill Point gestuurd, waar hij een deel van zijn tijd uitzat bij de auteur van Spartacus, de communistische romanschrijver Howard Fast, die Maltz omschreef als een ‘een soort communistische heilige’. Maltz vreesde een escalatie van HUAC als gevolg van de Koreaanse oorlog en presenteerde Fast het idee om een ontsnapping te plannen. Fast weerhield hem ervan, maar Maltz bleef bang dat hun gevangenneming nog maar het begin was van een anticommunistische zuivering zoals die van Duitsland.
Nadat ze uit de gevangenis waren vrijgelaten, vluchtten de meeste opmerkelijke zwarte lijsttrekkers naar Mexico, inclusief Maltz. Hij bleef langer in Mexico dan de anderen, sceptisch over het politieke klimaat in de Verenigde Staten. In de memoires van Fast, Rood zijnHij herinnert zich dat Maltz pessimistisch was over de nieuwe Communist Control Act en weigerde dat Fast aandrong om terug te keren naar de Verenigde Staten. ‘Ik moet leven. Ik moet liefde vinden. Ik heb boeken die ik moet schrijven. Ik kan de rest van mijn leven niet in de gevangenis doorbrengen”, reageerde Maltz. Het was in Mexico, waar hij de FBI ontweek en schrijfwerk nastreefde, dat hij Dounia Wasserstrom interviewde, die ternauwernood aan het fascisme ontsnapte en uiteindelijk in Mexico belandde.
“Een verhaal van één januari is de laatste roman van Maltz, en misschien wel zijn meest oneerlijk behandelde fictiewerk”, schrijft Chura in zijn inleiding op de nieuwe editie. Maltz, die het beu was een pseudoniem te gebruiken, hield zijn manuscript na voltooiing nog vier jaar vast. In 1961 stuurde hij een kopie van het transcript van zijn interview naar de Authors Guild, waarschijnlijk uit angst dat het verhaal nooit een nieuwe vorm zou krijgen. “Geen enkele Amerikaanse commerciële uitgever zou aan het boek komen”, zei Chura in een interview met de nieuwe uitgever van het boek. Hoewel de Rode Schrik misschien zijn hoogtepunt had bereikt in de jaren vijftig, leefden de zwarte lijsten voort en zijn ze in verschillende mate nog steeds actueel.
Hoewel J. Edgar Hoover in 2023 misschien geen agenten stuurt om uitgevers te bedreigen, blijven ze over het algemeen enigszins op hun hoede voor het publiceren van communisten die tijdens de Tweede Rode Schrik op de zwarte lijst stonden. De oprichters van de zwarte lijsten zijn al lang verdwenen, maar hun effecten blijven nog steeds hangen. Koppige academici als Chura en kleine uitgeverijen als Alma Books doorbreken de zwarte lijsten die al ruim zeventig jaar bestaan, en weigeren politiek onderdrukte auteurs onder het hooi te laten begraven. Zoals Claire het verwoordde Een verhaal van één januari, “De rest van mijn leven zal ik praten over Auschwitz en het fascisme. Ik schrijf artikelen en stuur ze naar kranten. Waar hebben we voor moeten lijden dat mensen het vergeten?”
Bron: jacobin.com
