De ontvoering van Europa volgens Kundera

Geografisch Europa is altijd verdeeld geweest in twee helften die afzonderlijk zijn geëvolueerd: de ene, verbonden met het oude Rome met het Latijnse alfabet als kenmerk, is verankerd in de katholieke kerk; de andere is gekoppeld aan Byzantium, de Orthodoxe Kerk en het Cyrillische alfabet. Sinds 1945, aldus de romanschrijver Milan Kundera in zijn essay “A Kidnapped West. De tragedie van Midden-Europa“, is de grens tussen de twee Europa’s enkele honderden kilometers naar het westen verschoven. Op zo’n manier dat de inwoners die altijd dachten dat ze westerlingen waren op een dag wakker werden en ontdekten dat ze uit het Oosten kwamen. Deze verbaasde inwoners zijn degenen die het culturele territorium bezetten dat de Tsjechisch-Franse schrijver Midden-Europa noemt.

Kundera publiceerde dit essay in 1983, een jaar voor zijn emblematische roman The Unbearable Lightness of Being; in een tijd dat de schrijver, die zes jaar in Frankrijk verbleef nadat hij uit zijn geboorteland Tsjechoslowakije was verbannen, al in de schijnwerpers stond van westerse intellectuelen en lezers. Faber en Faber, de Engelse uitgever van Kundera, en ook andere Europese uitgevers, hebben dit essay nu opnieuw uitgebracht, in een andere politieke en culturele context. In 1993 begon Kundera, een Tsjech, in het Frans te schrijven. En na de val van het communisme in 1989 stapte Kundera-the-essayist af van politieke kwesties om zich volledig te wijden aan culturele aangelegenheden en zich te concentreren op de roman als het typische Europese literaire genre.

Volgens hem was een van de kenmerken van Midden-Europa in de tweede helft van de 20e eeuw de opstanden die deze landen tegen de Sovjets organiseerden: de Hongaarse opstand van 1956; de Praagse Lente van 1968; en de Poolse opstanden die volgden, meerdere keren per decennium. Deze opstanden werden aangemoedigd door een grote meerderheid van de burgers en waren vooral gericht op het behoud van de culturele identiteit van elk land. Volgens Kundera deed het Russische rijk er alles aan om ervoor te zorgen dat Midden-Europa zijn identiteit zou verliezen als een gebied dat werd gekenmerkt door de multiculturele traditie van het Oostenrijks-Hongaarse rijk.

Het rijk was een geweldige kans om een ​​sterke staat in het centrum van Europa te creëren; Kundera beweert echter dat de Oostenrijkers werden verscheurd tussen het volgen van “het arrogante nationalisme van Groot-Duitsland” en hun eigen Midden-Europese missie; daarom slaagden ze er niet in een federale staat van gelijke naties op te bouwen. Hun mislukking trof Europa als geheel, omdat de vele ontevreden naties van de regio het rijk in 1918 in stukken braken. Het rijk werd aldus verdeeld in vele kleine landen die door hun kwetsbaarheid eerst door Hitler en daarna door Stalin konden worden onderworpen.

De kwetsbaarheid van kleine landen komt uitgebreid aan bod in het boek. Omdat Kundera bezorgd was over literair en sociaal provincialisme, stelde hij een reeks vragen: zouden we niet meer hebben bijgedragen aan de mensheid als we onze creatieve energie hadden verenigd met die van een grotere natie, waarvan de cultuur duidelijk verder ontwikkeld was dan de Tsjechische cultuur? Zijn alle inspanningen die we hebben geleverd om ons volk weer tot leven te wekken de moeite waard geweest? Desalniettemin concludeert de schrijver dat de bijdrage van de Tsjechische cultuur in het interbellum buitengewoon was.

“A Kidnapped West” is een van de meest heldere en invloedrijke essays die Kundera ooit schreef, en die vandaag, midden in de Russische oorlog tegen Oekraïne, een bijzondere betekenis heeft gekregen, evenals een nieuwe relevantie. Midden-Europa genoot volgens hem van maximale diversiteit binnen een minimale ruimte. Dit concept schokte Rusland, dat gebaseerd is op het tegenovergestelde concept, namelijk het zoeken naar de minimale diversiteit in de maximale ruimte. Niets is zo vreemd aan Midden-Europa en zijn passie voor heterogeniteit als het standaardiseren en centraliseren van Rusland, dat met angstaanjagende vastberadenheid alle naties van zijn rijk (Oekraïeners, Wit-Russen, Armeniërs, Litouwers, Letten, Esten) had omgevormd tot één groot Russisch volk. Met zijn centraliserende tendensen en imperialistische dromen was het communisme het hoogtepunt van de Russische geschiedenis. En vandaag, veertig jaar nadat dit essay voor het eerst werd gepubliceerd, zijn die tendensen nog steeds intact.

Kundera spreekt over de imperiale dromen van Rusland, over de wens om zoveel mogelijk naties over te nemen. Aan het einde van het essay stelt hij dat in de naties die “nog niet zijn omgekomen” (in de woorden van het Poolse volkslied) de kwetsbaarheid van Europa – van heel Europa – zichtbaar wordt. In de jaren dat Kundera zijn essay schreef, en ook vandaag de dag, lopen alle Europese naties het risico om binnenkort kleine naties te worden en het lot van zulke naties te ondergaan. In die zin is het lot van Midden-Europa duidelijk een anticipatie op het lot van Europa in het algemeen, en zijn culturen zijn snel enorm relevant geworden.

Kundera baseert zijn gedachten niet alleen op moderne geschiedenis en politiek, maar ook op Midden-Europese literatuur: In Hermann Broch’s De slaapwandelaars, waarin de geschiedenis verschijnt als een geleidelijke degradatie van waarden; bij Robert Musil De man zonder kwaliteiten, dat een euforische samenleving beschrijft, zalig onbewust dat het in zeer korte tijd zal verdwijnen; in die van Jaroslav Hašek De avonturen van de goede soldaat Švejk, wat aantoont dat zich voordoen als een idioot de laatste kans is om de vrijheid te behouden; en in Kafka’s romanvisioenen die ons vertellen over een wereld zonder herinnering, over een wereld na de historische tijd. Alle grote Midden-Europese creaties van de 20e eeuw kunnen worden opgevat als een lange meditatie over het mogelijke einde van de Europese mensheid.

Na de publicatie in 1983 kreeg “A Kidnapped West” al snel bekendheid en werd Centraal-Europa een verplichte referentie totdat het uiteindelijk onderdeel werd van het algemene vocabulaire. Hoewel verschillende intellectuelen, voornamelijk Oekraïense en Russische ballingen en dissidenten, zoals Joseph Brodsky, Kundera weerlegden met artikelen waarin ze klaagden dat de Tsjechische auteur hun culturen en dissidente bewegingen niet opnam in zijn essay, die ook in opstand kwamen tegen het Russische expansionisme.