Als de “nieuwe geest van het kapitalisme” die Luc Boltanski en Ève Chiapello analyseerden, op één locatie belichaamd moest worden, dan zou een voor de hand liggende kandidaat de heldere, moderne gebouwen zijn die gereserveerd zijn voor creatievelingen bij de techgiganten van Silicon Valley. Het hoofdkantoor van Google verkoopt ons de droom met zijn yogasessies, gratis restaurants en 24-uurs sportscholen. Het toont de onschuldige en open wereld die het bedrijf tot bloei wil brengen.
Dit type werkruimte is een meesterlijke illustratie van de reorganisatie van subjectiviteiten die werd ingezet door de ‘neoliberale epithumogenese” geïdentificeerd door Frédéric Lordon:
De wens om werk te vinden zou niet langer louter een bemiddeld verlangen moeten zijn naar de goederen die via lonen gekocht kunnen worden, maar een intrinsiek verlangen naar de activiteit omwille van zichzelf… verlangens naar gelukkig werk, of, om direct uit het eigen vocabulaire te lenen, verlangens naar ‘vervulling’ en ‘zelfrealisatie’ in en door werk.
Met de belofte dat hun “innovatieve Silicon Valley-spirit sterker is dan ooit,” stelt Google “een omgeving voor waarin ieder individu zijn ideeën op elk moment met collega’s kan delen en hun input kan vragen.” En inderdaad, “zorgen voor Googlers” lijkt een effectieve manier om innovatie te stimuleren. Door voldoende ruimte te laten voor deugdzame cycli en het vrije spel van complementariteit en samenwerking, wordt de opkomst van wat per definitie nog ontdekt moet worden, aangemoedigd.
Xavier Niel probeert dezelfde geest van innovatie-door-plezier te stimuleren in de flexibele kantoren en de chillzone van Station F, zijn Parijse start-upcampus. De flexibiliteit die creatief werk mogelijk maakt, doet denken aan de antiautoritaire opstand van de jaren 60, en het zou zeker leuk zijn om een seconde te geloven dat dit echt het nieuwe gezicht van werk zou kunnen zijn.
Helaas is dit niet het geval. Ondanks alle mooie retoriek die in relaxte West Coast-kantoren wordt verzonnen, voeden de organisatorische veranderingen die ze in werkelijkheid promoten precies de tegenovergestelde dynamiek. Karl Marx wees op de mogelijkheid van een toename van de uitgaven aan arbeid, in een tijd die hetzelfde blijft, dankzij “een verhoogde spanning van arbeidskracht en een nauwere vulling van de poriën van de werkdag, oftewel een condensatie van arbeid.” Philippe Askenazy beschrijft hetzelfde fenomeen nu als neo-Stakhanovisme.
In de magazijnen van Amazon of Lidl, in callcenters, in de cabines van vrachtwagenchauffeurs of bij de kassa’s van supermarkten maken informatietechnologieën het mogelijk om alle vrije tijd weg te roken, nieuwe eisen aan werknemers te stellen en middelen van toezicht te introduceren die ver in hun privéleven reiken. De uitrol van spraakgestuurde systemen is een extreme illustratie van de toegenomen beperkingen waarmee logistieke medewerkers te maken hebben.
Met behulp van spraakherkenningssoftware om rechtstreeks met de centrale computereenheid te communiceren, volgen de orderpickers van Amazon stapsgewijze instructies die via hun koptelefoon door een digitale stem worden gegeven. Elke keer dat een werknemer een pakket pakt, valideert ze het door de nummers die overeenkomen met de betreffende hoeveelheden in de microfoon te lezen – en zo de gegevens te produceren die haar beoordeling zullen informeren en zullen beslissen of ze een productiviteitsbonus zal krijgen.
Dit is een bruut systeem. Een werknemer, Arthur, herinnert zich de eerste keer dat hij ermee werkte:
Ik was er bijna meteen weggelopen! Ik vond het echt eng. Eerlijk gezegd is het een beetje griezelig. . . . De stem en alles, die zegt: “Herhaal, dit woord wordt niet begrepen.” Vooral in het begin, als je het niet goed doet, gebeurt het de hele tijd, je wordt gek.
Socioloog David Gaborieau, die deze getuigenis verzamelde, merkt op dat deze stemsturing het vermogen van de werknemer om tijd opnieuw toe te eigenen drastisch beperkt. Terwijl speelse subversiestrategieën en kleine daden van verzet het mogelijk maken om een zekere afstand te houden van zo’n gewelddadige onteigening van het eigen zelf, zijn de marges van individuele en collectieve autonomie extreem beperkt.
Ontwikkelingen in de organisatie van callcenterwerk bieden een ander voorbeeld van de effecten van hedendaagse technologische innovaties op de werkorganisatie. Sinds het begin van de jaren 2000 heeft het management veel meer controle gekregen over de activiteiten van callcentermedewerkers, als gevolg van de combinatie van de computer en de telefoon.
Ten eerste betekent automatisering dat werkuren veel nauwkeuriger gecontroleerd kunnen worden. Werknemers loggen in wanneer ze hun werkdag beginnen en loggen uit wanneer ze stoppen. Hun pauzes worden automatisch getimed. Net als bij te laat komen, worden eventuele buitensporige pauzes direct aan de supervisor gemeld.
Bovendien maakt computerisatie het mogelijk om een heel scala aan gegevens over individuele prestaties vast te leggen en te verwerken, waardoor kwantitatieve, gedecontextualiseerde informatie in handen van managers komt die moeilijk door werknemers kan worden aangevochten. En ten tweede leidt de introductie van kunstmatige intelligentieprogramma’s in callcenters tot een verdere intensivering van deze controle.
We kennen allemaal de berichten van klantenserviceafdelingen die ons vertellen dat een gesprek kan worden opgenomen voor kwaliteitscontroledoeleinden. Dit is het geval voor 1 tot 2 procent van de gesprekken. Maar Microsoft-partner Sayint biedt nu veel meer dan alleen controles via steekproeven: het heeft een technologie ontwikkeld waarmee “u er zeker van kunt zijn dat uw medewerkers 100 procent van de tijd aan uw vereisten voldoen.”
De software registreert en analyseert alle gesprekken volledig. De algoritmes zorgen ervoor dat de regels worden nageleefd, monitoren het sentiment dat de twee partijen overbrengen in hun dictie en intonatie en geven een score aan elke uitvoering. Als er een probleem wordt gedetecteerd, wordt dit onmiddellijk gemeld aan de supervisor.
De machines worden dus belast met het monitoren, evalueren en, indirect, het nemen van beslissingen die de lonen van werknemers beïnvloeden. Deze ontwikkeling opent een diepe bron van vragen voor vakbonden en presenteert valkuilen waar personeelsafdelingen in kunnen trappen. In ieder geval brengt het ons ver weg van de Californische droom van nieuwe, gezellige werkplekken.
Met zijn idee van creatieve vernietiging formuleerde de econoom Joseph Schumpeter een van de meest invloedrijke economische ideeën van de vorige eeuw. In de voetsporen van Marx en zich verzettend tegen benaderingen die gebaseerd zijn op evenwicht, hield hij vol dat de dynamiek van het kapitalisme berust op een tumultueus proces van verandering in economische structuren: de “fundamentele impuls die de kapitalistische motor in beweging zet en houdt, komt van de nieuwe consumptiegoederen, de nieuwe methoden van productie of transport, de nieuwe markten, de nieuwe vormen van industriële organisatie die kapitalistische ondernemingen creëren.”
De theorie van economische groei die de Silicon Valley consensus zijn wetenschappelijke onderbouwing geeft, heeft dit concept overgenomen en geïntegreerd in zijn modellen. Zijn credo: innovatie stimuleert groei door nieuwe technologieën te verspreiden en verouderde methoden te elimineren. Maar als we zo’n perspectief innemen, kan de koers van het kapitalisme vandaag de dag alleen maar een paradox lijken.
Aan de positieve kant getuigen verschillende voorbeelden van de ontwikkeling van digitale technologieën van een proliferatie van innovaties en een veelvormige, kwalitatieve verandering in de manieren waarop productie, consumptie en uitwisseling plaatsvinden. Kortom, er zijn tekenen van hernieuwde vitaliteit.
Aan de andere kant van de medaille zijn er echter andere tendensen: de vertraging van de BBP-groei en productiviteit, een toename van de dode last van de financiële sfeer, aanhoudende onderbezetting en, last but not least, een snelle verslechtering van de ecologische omstandigheden. Deze verschijnselen, bij elkaar opgeteld, wijzen allemaal op achteruitgang.
Sinds de jaren 2000 spelen de ideeën van innovatie en concurrentie een centrale rol in overheidsbeleid dat is ontworpen om productieve structuren te verjongen die steeds meer als ouderwets worden beschouwd. In zekere zin zijn deze beleidsmaatregelen succesvol geweest. Ze hebben bijgedragen aan een kwalitatieve transformatie van het techno-economische landschap.
De emblematische bedrijven van het digitale tijdperk staan bovenaan de wereldwijde lijst voor beurskapitalisatie, ook al bestaan de meesten van hen nog geen twee decennia — en ze breiden hun voorsprong uit op de voormalige grootmachten van de twintigste eeuw. Dit vertegenwoordigt een echte omwenteling in deze elitegroep, die lange tijd werd gedomineerd door een klein aantal multinationals. Maar het verrassende is dat deze techno-organisatorische ontwrichting de dynamiek van de motor van het kapitalisme niet heeft vernieuwd.
Philippe Aghion, een van de meest vooraanstaande groei-economen, moet dit toegeven, zij het met tegenzin. In zijn inaugurele rede aan het Collège de France merkt hij op, op basis van standaardgegevens over patenten, dat “we inderdaad een versnelling van innovatie zien, niet alleen in kwantiteit maar ook in kwaliteit.”
Hij vraagt zich vervolgens af: “Waarom wordt deze versnelling van innovatie niet weerspiegeld in groei en productiviteit?” Het antwoord van Aghion is dat dit “in essentie een meetprobleem” is, dat verband houdt met het feit dat innovaties, vooral die welke resulteren in de creatie van nieuwe producten, tijd nodig hebben om in de statistieken te worden opgenomen.
De technische discussie over het meten van productiviteit en groei roept belangrijke vragen op. Echter, wat betreft de kwesties die hier van belang zijn, namelijk de dynamiek van het hedendaagse kapitalisme, bestaat er geen twijfel over de trend. In tegenstelling tot wat Aghion suggereert, kan de achteruitgang niet worden verklaard in termen van een meetprobleem. Het opnieuw beoordelen van de impact van innovatie zou niets veranderen: productiviteit en groei vertragen.
Nog interessanter is dat statistici ook aangeven dat veel van de effecten van digitale innovaties niet worden vastgelegd door marktuitwisseling en de bijbehorende boekhouding. Dit is duidelijk het geval bij Wikipedia, dat de marktproductie vermindert door de output van encyclopedie-uitgevers te vervangen. Maar het geldt ook voor de diensten die worden geleverd door Google, sociale netwerken en veel applicaties die alleen nog maar residuaal worden vercommercialiseerd via reclame.
Advertentie-inkomsten worden geïntegreerd in de berekening van de marktproductie, als intermediaire consumptie door adverteerders, maar er is geen directe toeschrijving van diensten die aan consumenten worden geleverd. Dit is misschien verrassend, gezien de grote voordelen voor gebruikers. Maar de statistici hebben gelijk als ze zeggen dat “winsten in niet-marktproductie te klein lijken om het verlies aan algemeen welzijn door een tragere productiviteitsgroei in de marktsector te compenseren.”
Het feit dat de krachtigste en nuttigste effecten van digitale technologie grotendeels ontsnappen aan de greep van de markteconomie, mag niet over het hoofd worden gezien. Het is een van de symptomen van de kwetsbaarheid van het hedendaagse kapitalisme.
Zeker, er zijn conceptuele en empirische moeilijkheden bij het vastleggen van de kwaliteit van economische activiteit binnen een systeem van prijzen — hoe cruciaal dit ook is. Toch is het duidelijk dat de stagnatie van de jaren 2010 niet alleen een statistisch artefact was dat de (veronderstelde) echte dynamiek van de markteconomie verhult. De financiële en macro-economische schok van de crisis van 2008, endemische onderbezetting en de steeds toenemende schuldenlast waren allemaal symptomen van diepere kwalen.
Het Schumpeteriaanse refrein kan hier worden omgedraaid, zodat we kunnen spreken van een destructieve creatie. Want de pogingen om het nieuwe techno-economische paradigma uit te rollen, gaan gepaard met een ineenstorting van de sociale relaties die kenmerkend zijn voor de vorige fase; en ze maken de economische dynamiek ook kwetsbaarder in termen van de reproductie van haar materiële en politieke omstandigheden.
Bron: jacobin.com
