De uitdagingen bij het vertalen van Marx’ Kapitaal

Een van de minst controversiële dingen die je over het eerste deel van HoofdstadKarl Marx’ uitdijende, neologiserende, polymathische meesterwerk, is dat het aanzienlijke vertaaluitdagingen met zich meebrengt. In de loop der jaren hebben sommige uitdagingen veel meer aandacht gekregen dan andere. We zouden dit ook moeten verwachten. Hoofdstad is in de kern een werk van sociale en economische theorie. Het geeft argumenten, en het is daarom logisch dat wanneer critici de bestaande vertalingen bespreken, ze zich richten op vertaalbeslissingen die direct van invloed zijn op hoe Marx’ argumenten zullen worden — of zijn — gelezen.

Zeven jaar geleden verscheen een essay-cum-manifest van de filosoof Wolfgang Fritz Haug, “Over de noodzaak van een nieuwe Engelse vertaling van Marx’ Hoofdstad,” ging uitsluitend over dit onderwerp. De enige zorg was om te laten zien hoe individuele woordkeuzes in twee belangrijke Engelse vertalingen — die van Samuel Moore en Edward Aveling (1887) en die van Ben Fowkes (1976) — hebben geleid tot “verschuivingen in betekenis,” of interpretaties die afwijken van de betekenis van de Duitse tekst.

Haugs voorgangers hierin zijn onder andere Friedrich Engels, wat vreemd lijkt, gezien hoezeer Engels de genialiteit van Marx’ stijl waardeerde. Maar in het essay “How Not to Translate Marx” (1885), waarin hij reageert op enkele fragmenten uit Hoofdstad dat een Britse socialist had vertaald en gepubliceerd, zegt Engels weinig over de moeilijkheid om de “beknoptheid en kracht” van Marx’ proza ​​in een andere taal te brengen. Wanneer hij de fragmenten doorneemt, bespreekt Engels alleen de tekortkomingen die ertoe kunnen leiden dat mensen de theoretische inhoud van Marx’ werk verkeerd begrijpen, zoals onnauwkeurige vertalingen van de termen “arbeidstijd” en “waardeomvang”.

Gedurende de vijf jaar dat ik bezig was met vertalen Hoofdstad in het Engels, besteedde ik veel tijd aan de taak om Marx’ conceptuele vocabulaire opnieuw te renderen. Sommige van zijn sleuteltermen zijn opgebouwd uit woorden die niet goed passen in het Engels, en ik bleef verschillende dingen uitproberen en verwierp wat ik had bedacht. In een paar gevallen werd dit proces van uitproberen en zelfverwerping allesoverheersend.

Meestal kan ik hardnekkige vertaalproblemen opzij zetten en er weer op terugkomen; maar hier liep ik keer op keer vast. U kunt dus zien waarom ik er zo’n plezier in had om een ​​ander kenmerk van Marx’ proza ​​te vertalen, een kenmerk dat genegeerd is in discussies over Hoofdstad vertalingen, ook al wordt het schrijven in het boek er in feite door gekenmerkt: mobiliteit. Marx ventriloquist razendsnelle kapitalistische apologetiek en de aporetische redenering van politieke economen, roept via zijn syntaxis het cirkelvormige pad van de warenruil op, bouwt steeds weer op tot het crescendo van een grote onthulling — bijvoorbeeld hoe meerwaarde wordt geproduceerd — enzovoort.

Als het werken met de mobiliteit van Marx’ proza ​​een zekere opluchting bracht, bracht het vertalen ervan in het Engels zijn eigen uitdagingen met zich mee. Ik zocht naar conceptuele bronnen en inspiratiebronnen en wendde me tot Karl Kraus, een Weense criticus uit de fin de siècle die met Marx — een “niet-Joodse Jood”, in de bekende uitdrukking van Isaac Deutscher — een moeilijke, complexe relatie deelde met zijn cultureel-religieuze erfgoed. Nadat hij zich in 1911 in het geheim bij de Katholieke Kerk had aangesloten, verliet Kraus die tien jaar later, zo grapte hij half, “uit antisemitisme”. Hij was woedend omdat het aan de Kerk gelieerde Salzburger Theaterfestival de teugels had overgedragen aan een Joodse regisseur wiens werk hij haatte.

Maar Kraus leunde ook op een netwerk van stereotypen over de speciale capaciteiten van de Joden voor mimicry, citatie en andere zogenaamd niet-originele manieren van expressie, en werd beroemd — en gevreesd — vanwege de vaardigheden die hij ontwikkelde op precies deze gebieden. Dit netwerk van stereotypen kreeg vorm in de tijd van Marx. In 1850 schreef Richard Wagner zijn baanbrekende polemiek “Jewishness in Music”, en hierin beweerde hij dat Joodse kunstenaars en intellectuelen, zelfs als ze leken originele werken te produceren, alleen in staat waren tot imitatie, “nachsprechen” en “nachkünsteln”, die ze met bedrieglijke nauwkeurigheid uitvoerden.

Het is dan ook niet verrassend dat Kraus zich aangetrokken voelde tot het begrip “Nachdichtung”, een term die lijkt op de term die Wagner in zijn essay gebruikte. In de negentiende eeuw stond het woord voor “creatieve herverbeelding” — Johann Wolfgang von Goethes hervertelling van het verhaal van Iphigenia was een “Nachdichtung”. Maar “Nachdichtung” kon ook “vertaling” betekenen, en het was deze betekenis waarop Kraus zich richtte. Hoewel Kraus’ eigen vertalingen, die hij beschreef als “Nachdichtungen”, geen vertalingen waren in de conventionele zin, omdat hij de taal van zijn bronteksten niet altijd kende, maakte hij duidelijk dat “Nachdichtung” verwees naar vertaling in het algemeen, of liever, naar wat hij zag als “ware vertaling” — “wahres Über-setzen”.

Dit definieerde Kraus als “een creatieve substitutie” van taal, of een “schöpferisches Ersetzen,” dat de “transpositie,” of “Versetzen,” van intellectuele en emotionele ervaring van de ene taal naar de andere inhoudt. Door de nadruk te leggen op het idee van “plaatsen” (“setzen”) in het Duitse woord voor vertaling (“übersetzen”), maakte Kraus vertaling tot een proces dat niet alleen meerdere mentale capaciteiten (verbeelding, intuïtie) omvat, maar ook meerdere vormen van interpretatieve beweging.

Wanneer dit met voldoende aandacht en aandacht voor de “individuele levens van beide talen” wordt uitgevoerd, kan zo’n proces, zo stelde hij, neerkomen op “een creatief schrijven na” in termen van ruimte en tijd: het Duitse voorzetsel “nach” heeft beide betekenissen. In zijn meest volledige verklaring over het onderwerp zet Kraus zijn idee van “Nachdichtung” tegenover de sierlijke “Umdichtung” of “creatief herschrijven”, beoefend door de Duitse nationalistische dichter Stefan George, wat aangeeft dat iemand die zich bezighoudt met de eerste bezigheid niet probeert de “identiteit” van individuele termen te behouden, wat een zinloze onderneming is, gezien hoe taalsystemen van elkaar verschillen. In plaats daarvan zal ze proberen de werking van ruimtelijke configuraties te behouden, of specifieker, de essentiële dingen “tussen de woorden” — de “adem” of “de volheid van het leven” daar.

Het lijkt nauwelijks toevallig dat Kraus’ eigen proza ​​een extreme, dissonantie-oproepende, singulariteit-bevestigende mobiliteit vertoont, die net zo goed lijkt op die in Das Kapital als die van welke schrijver dan ook. Ondanks alle verschillen tussen Kraus, die op latere leeftijd naar rechts afdreef, en de Marx van Das Kapital, bewegen beide auteurs zich gemakkelijk tussen verschillende registers.

Aforistische uitdrukkingen, innovatieve imitaties en uitgebreide citaten, opvallende helderheid, zinnen die zo zijn ontworpen dat ze niet gemakkelijk te begrijpen zijn, de meest ingewikkelde en onverbiddelijk logische kritiek, ironische terzijdes en woordspelingen, nuchtere pogingen om onrecht te documenteren, uitbundige verslagen van afschuwelijke maar ook absurde situaties, woedende klaagzangen en kunstzinnige verwijzingen naar de westerse literaire canon die beweringen illustreren en een onconventionele gehechtheid aan de klassiekers aangeven, volgen elkaar vaak snel op.

“Nachdichtung,” zoals Kraus de term gebruikte, is meer een oproep om gevoelig te zijn voor dit soort bewegingen (en om bepaalde valkuilen te vermijden) dan een praktische vertaalstrategie, zoals bijvoorbeeld het zoveel mogelijk volgen van de structuur van Duitse zinnen en het bijna altijd vertalen van zelfstandige naamwoorden met zelfstandige naamwoorden. Deze benaderingen hebben hun merites: op hun best resulteren ze in een vertaling die je veel vertelt over het syntactische en lexicale ontwerp van de brontekst. Maar ze zijn niet erg effectief om de manier waarop Marx’ proza ​​beweegt te evenaren. In Fowkes’ vertaling kunnen we zien hoe goed de tweede benadering presteert omdat deze daar vaak wordt gebruikt.

Aan het einde van het hoofdstuk dat het concept van “relatieve meerwaarde” uitlegt, bespot Marx de verduistering en slechte logica van bepaalde politieke economen, en dit moment van sarcasme zet een verandering van register en een krachtige afsluitende verklaring in gang. John Ramsay McColluch en theoretici van zijn soort zijn, volgens Marx, van mening dat wanneer kapitalistische productie de productieve kracht van arbeid vergroot, dit bedoeld is om het leven van werknemers gemakkelijker te maken.

Volgens McColluch zou de gepaste uiting van dankbaarheid zijn dat werknemers meer uren maken of, met andere woorden, veel van wat ze kunnen winnen als gevolg van hun toegenomen productieve kracht tenietdoen. Nadat hij deze positie belachelijk heeft gemaakt, spreekt Marx een zin uit die een zekere ernst heeft. Het verschil tussen de tonen doet veel dingen — het zorgt er bijvoorbeeld voor dat de serieuze toon meer resoneert dan anders het geval zou zijn. Maar het verschil, of de beweging hier, moet de juiste zijn om dit te laten werken. De tweede zin moet met een doel voor ogen zijn.

Fowkes’ vertaling van de zin luidt als volgt:

Het doel van de ontwikkeling van de arbeidsproductiviteit binnen de context van de kapitalistische productie is de verkorting van dat deel van de werkdag waarin de arbeider voor zichzelf moet werken en de verlenging, daardoor, van het andere deel van de dag waarin hij vrij is om voor niets voor de kapitalist te werken.

Uit Fowkes’ keuzes, met name zijn beslissing om de zelfstandige naamwoorden in een lange reeks voorzetselzinnen te plaatsen, zou je niet denken dat de auteur van de brontekst veel om ritme en cadans gaf. Maar terwijl de dubbele genitiefconstructie aan het begin van de Duitse zin een mond vol is, verlevendigt Marx het proza ​​snel door het zelfstandig naamwoord “ontwikkeling” (“Entwicklung”) tot een actief onderwerp te maken, iets dat moeilijk te onthouden is in het Engels. Dan hebben we strakke parallelle clausules, wat een moment van verwachting creëert, omdat de parallelle structuur je vertelt wat er gaat komen en wanneer het gaat komen, voordat je bij de sleutelterm aan het einde komt, namelijk “verlengen” — “verlängern.”

Mijn versie probeert de parallelle structuur op de voorgrond te houden en ook iets van de nadruk te behouden die “verkürzen” en “verlängern” krijgen in de originele tekst, waar ze bijna op zichzelf staan ​​in infinitiefzinnen. In plaats van de misschien wel meest directe Engelse overeenkomsten voor deze termen te gebruiken, “shorten” voor “verkürzen” en “lengthen” voor “verlängern,” gebruik ik in dit specifieke geval woorden die, voor mij, meer aandacht op zichzelf vestigen. Dit is hoe ik de zin vertaalde:

Bij kapitalistische productie is het doel van de ontwikkeling van de productiekracht van de arbeid om het deel van de werkdag waarop een arbeider voor zichzelf moet werken, te verkorten en zo het deel van de werkdag waarop hij gratis voor de kapitalist kan werken, te vergroten.

Natuurlijk, met zinnen als deze, net als met individuele concepten en theoretische termen, komt het uiteindelijke effect van vertaalkeuzes voort uit hoe ze zich verhouden tot andere keuzes. Dit geldt met name voor Hoofdstadwaarbij de tekst, zoals Marx ooit zei, werd opgevat als een grondig geïntegreerd ‘geheel’. Dit punt in gedachten houden terwijl ik de ene na de andere uitdaging tegenkwam, was de grootste vertaaluitdaging van allemaal.