Samanth Subramanian
Al tientallen jaren is er een echt gevoel van verbijstering over de manier waarop Haldane op Lysenko reageerde. Dit komt met name doordat hij eind jaren 40 op de BBC verscheen en het opnam tegen drie van zijn wetenschappelijke collega’s, in een poging om Lysenko’s wetenschappelijke theorieën te verdedigen. Voor iedereen die alleen toegang had tot dat soort informatie, zou het lijken alsof Haldane zich ofwel volledig had geabonneerd op het Lysenkoisme, wat belachelijk lijkt, of was gezwicht voor de druk van de Communistische Partij om Lysenko te verdedigen.
De waarheid is complexer en veel van het archiefmateriaal dat ik vond, spreekt hierover. Ik denk dat Haldane ervoor koos om Lysenko een jaar of twee te verdedigen in druk en op de radio, omdat hij vond dat het een belangrijk moment was in de geschiedenis van het communisme en dat hij de partij meer kwaad dan goed zou doen door Lysenko af te wijzen. Hij besloot dat hij zijn status zou lenen aan de taak om Lysenko’s reputatie en theorieën te ondersteunen in het belang van de grotere zaak, zou je kunnen zeggen.
Op de achtergrond schreef hij echter voortdurend aan zijn collega’s in de CPGB, waarin hij betoogde dat de partij afstand moest nemen van Lysenko. Hij had hierover heftige discussies met mensen in de partij. Na de Lysenko-episode was de reden dat hij afstand nam van de CPGB deels omdat hij zoveel van deze bruggen had verbrand. Hij was behoorlijk boos over de manier waarop zijn collega’s in de partij weigerden hem bij te staan of te denken als rationele wetenschappers, wat zijn model van denken was.
Ik denk dat hij zijn bredere perspectief op hoe de Sovjet-Unie werkte ook heeft veranderd. Maar er is geen bewijs dat hij zijn visie op Stalin in het geheim heeft heroverwogen. Ik heb niets in brieven of dagboeken gevonden dat erop wijst dat hij van gedachten is veranderd over Stalin zelf.
Ietwat schandelijk, denk ik, gaf hij tegen het einde van zijn leven het volgende antwoord toen iemand hem vroeg naar zijn perceptie van Stalin: “Ik dacht en denk dat hij een heel groot man was die heel goed werk heeft geleverd en omdat ik hem toen niet heb veroordeeld, zal ik dat nu ook niet doen.” Ik heb lang geworsteld om hier een betekenis aan te geven en om erachter te komen of het een laatste blijk van publieke loyaliteit was aan het communisme of de zaak van links, of dat het gewoon een voorbeeld was van koppigheid en onwil om te accepteren dat hij een fout had gemaakt.
Tegen de tijd dat hij dit zei, waren de details van Stalins bloedbaden, hongersnood en strafkolonies al bekend, en toch leek het erop dat hij munitie uit de handen van critici van de Sovjet-Unie wilde houden. Dat was misschien wel het laatste wat hij ooit over Stalin zei of schreef. Maar ik denk dat de desillusie met de Sovjet-Unie wel degelijk toesloeg, en een gevolg daarvan was zijn verhuizing naar India in de laatste fase van zijn leven.
We weten dat hij de CPGB op enig moment na de Lysenko-affaire heeft verlaten, hoewel we niet precies weten wanneer. Hij weigerde zijn vertrek te bevestigen aan verslaggevers die hem ernaar vroegen. Maar ik denk dat het duidelijk is dat hij gedesillusioneerd was over de manier waarop de partij zich had gedragen rond Lysenko. Misschien vond hij dat hij geen publieke figuur in het Britse leven kon blijven terwijl hij opkwam voor de partij en de zaak.
Er waren ook andere redenen. University College London, waar hij destijds professor was, verkeerde na de oorlog in behoorlijk moeilijke omstandigheden. Sommige gebouwen waren gesloopt en ze hadden zo weinig middelen dat Haldane zelf theelepels moest kopen voor de lerarenkamer waar zijn lab was gevestigd.
Op dat moment kwam er een aanbod van een universiteit in India die hem de middelen, studenten en werktempo beloofde die hij zocht nu hij behoorlijk oud was. Zijn eigen financiën in Groot-Brittannië waren ook behoorlijk krap: hij betaalde alimentatie en hij zat vaak in het rood. Zijn bankafschriften bevinden zich nog steeds in het Nationaal Archief, dus je kunt ze opzoeken en zien dat hij maand na maand in het rood stond. Dit kwam vaak doordat hij laboratoriumapparatuur en andere kosten met betrekking tot zijn werk uit eigen zak betaalde, omdat de universiteit de kosten niet kon dekken.
Hij was voor de tweede keer getrouwd en de universiteit in India bood zijn vrouw Helen ook daar een baan aan, iets wat hij wilde. Hij was al eerder in India geweest en hij vond het land leuk. Hij bewonderde Jawaharlal Nehru, die destijds de premier van India was. India had Haldane ook een alternatief socialistisch model voor de Sovjet-Unie kunnen bieden, een model waarin het land democratisch was, maar met een sterke verzorgingsstaat.
Nehru zelf was een groot voorstander van wetenschap en technologie en de rol daarvan in het openbare leven, iets waar Haldane zich sterk voor maakte. Politiek gezien voelde hij zich erg aangetrokken tot het Nehruviaanse idee van India, en het moet een welkome opluchting zijn geweest van het moeten verdedigen van het Stalinistische ideaal van de Sovjet-Unie.
Bron: jacobin.com
