Ooit zong Freddie Mercury dat hij bovenal los wilde komen. Velen van ons voelen mee. Vrijheid en vrijheid zijn zulke aantrekkelijke principes dat enorm verschillende regeringen beweren ze te belichamen en partizanen beschuldigen rivalen ervan ze in gevaar te brengen.
Eeuwenlang was de conventionele wijsheid van mening dat liberalen de paradigmatische voorvechters van vrijheid waren. Van Mary Wollstonecraft en JS Mill tot John Rawls, alle grote filosofen van het liberalisme stelden vrijheid centraal in hun morele kijk. De Verenigde Staten presenteren zichzelf als de leider van de ‘vrije’ wereld, tegen tirannie en autocratie. In de botte woorden van wijlen filosoof Maurice Cranston: “Per definitie is een liberaal een man die in vrijheid gelooft.”
Maar de alomtegenwoordigheid van deze associatie heeft alternatieve opvattingen over vrijheid vertroebeld. Een van de belangrijkste komt voort uit de republikeinse traditie, die een diepgaande invloed had in de oudheid en, direct of indirect, het denken vormgaf van figuren zo divers als Hugo de Groot en Karl Marx. Maar tegen de twintigste eeuw was het vrijwel een vergeten traditie, die pas in de jaren negentig werd hersteld door het pionierswerk van de filosofen Philip Pettit en Quentin Skinner.
De stellaire nieuwe collectie Vrijheid heroverwegen vóór liberalisme, onder redactie van Hannah Dawson en Annelien de Dijn, is een viering van de nu opgegraven denkrichting – met name geïnspireerd door Skinner, auteur van het boek uit 1998 Vrijheid vóór het liberalisme – dat de recente wetenschap overziet en de blijvende kracht van het republikeinisme aantoont. Democratische socialisten die op zoek zijn naar inspiratie over hoe ze over vrijheid kunnen denken voorbij het liberalisme, zullen ongetwijfeld veel waarde vinden in de collectie.
In zijn baanbrekende essay ‘Two Concepts of Liberty’ maakte de liberale filosoof Isaiah Berlin onderscheid tussen wat hij ‘negatieve’ en ‘positieve’ vrijheid noemde. Negatieve vrijheid verwees naar de vrijheid om te doen wat men wilde zonder inmenging van anderen. Hij vereenzelvigde negatieve vrijheid met de klassieke liberale traditie. Positieve vrijheid was een meer uitgebreide toewijding aan zelfbeheersing of zelfbeschikking. Voorstanders vroegen niet alleen of iemand ongehinderd kon handelen, maar ook welke voorwaarden nodig waren om volledig vrij te zijn. Een verslaafde die zijn verslaving mag toegeven, kan bijvoorbeeld negatieve vrijheid genieten, maar mist ook positieve vrijheid, aangezien zijn acties grotendeels worden bepaald door een verpletterende dwang.
Terwijl Berlin stopte met het onderschrijven van het ene concept van vrijheid boven het andere, dacht hij dat negatieve vrijheid minder vatbaar was voor misbruik dan de positieve tegenhanger ervan. Utopische pogingen om positieve vrijheid tot stand te brengen, waren op zijn best vaak mislukt en in het slechtste geval ontaard in tirannie.
Ondanks al zijn generalisaties was de typologie van Berlin van grote invloed op de liberale academie, evenals zijn overtuiging dat de veiligheid van negatieve vrijheid te verkiezen was boven de risico’s van positieve vrijheid. Die dominantie kreeg iets van een uitdaging, te beginnen in de jaren negentig met de herontdekking van de republikeinse vrijheid door Pettit en Skinner. Baanbrekende boeken binnen een jaar na elkaar uitbrengen – 1997’s Republicanisme: een theorie van vrijheid en regering en die van 1998 Vrijheid vóór het liberalisme – Pettit en Skinner voerden beiden aan dat de intellectuele hegemonie van het liberalisme deze eens razend populaire traditie had begraven.
De kern van het republikeinisme is de overtuiging dat vrij zijn betekent dat je niet wordt beperkt door de willekeurige wil of overheersing van een ander. Dit verschilt van de “niet-inmenging” van negatieve vrijheid of zelfs de zelfbeschikking van positieve vrijheid. Een illustratief voorbeeld, uitvoerig besproken in Een nieuwe kijk op vrijheid vóór het liberalismeis het achttiende-eeuwse leven van Olaudah Equiano, die als kind als slaaf werd verkocht aan een Engelse navelluitenant.
Volgens Equiano’s eigen rekening werd hij vriendelijk behandeld door zijn meester, die hem opvoedde en hem grotendeels liet doen wat hij wilde. Als welwillendheid de garantie was voor vrijheid, dan had Equiano alle vrijheid van de wereld. Maar op een dag was Equiano geschokt toen hij hoorde dat de luitenant hem had verhandeld aan een wrede scheepskapitein die van plan was hem naar het Caribisch gebied te brengen. Equiano realiseerde zich dat hij, hoeveel negatieve vrijheid hij ook al tientallen jaren had genoten, nooit echt vrij was geweest omdat zijn leven onderworpen was aan de willekeurige wil van een ander.
Zoals veel van de bijdragers aan de collectie benadrukken, erkenden vroegmoderne denkers zoals De Groot het belang van non-dominantie en plaatsten het in het hart van hun eisen voor vrijheid. Reactionaire tegenstanders hielden vol dat de oude regimes van Europa de meeste burgers vrij lieten om te doen wat ze wilden, zolang ze zich maar onderwierpen aan het door God verordende gezag van de aristocratie. Republikeinen vuurden terug dat dit een valse vorm van vrijheid was, aangezien de heersende klassen ervoor konden kiezen om het op elk moment in te trekken. Volledig vrij zijn betekende dus ontsnappen aan de grillen van machtige staatsambtenaren en in plaats daarvan de staatsmacht in handen geven van de geregeerden.
Dit was voor die tijd een revolutionair idee, en Dawson en De Dijn benadrukken terecht dat het onmogelijk te begrijpen is als men de vroegmoderne vrijheidseisen in puur ‘negatieve’ termen beschouwt.
Het herstel van de republikeinse vrijheid, zoals de vele essayisten van de bundel aantonen, is van meer dan alleen historisch belang. René Koekkoeks bespreking van het gebruik van republikeinisme in de strijd tegen de doodstraf, en het beschouwen van slavernij als een extreme vorm van overheersing, biedt een moreel vocabulaire dat nuttig zou kunnen zijn voor de voortdurende strijd voor raciale rechtvaardigheid. Aan de andere kant van het spectrum onthult Matthijs Lok’s essay over het beroep van Europese reactionairen op het republikeinisme niet alleen de plasticiteit van de traditie – Amerikaanse slavenhouders zoals John Calhoun gebruikten ook republikeinse taal – maar ook hoe politiek rechts zich vaak progressieve concepten toe-eigent voor hun eigen loopt af. Lok laat zien dat de reactionairen op de instortende steun voor het absolutisme reageerden door republikeinse zorgen over despotische meerderheden en de onteigenende arbeidersklasse om te buigen om de aantrekkingskracht van revolutionaire retoriek af te zwakken.
Twee bijzonder stimulerende essays in Vrijheid heroverwegen zijn het hoofdstuk van Sandrine Bergès over de republikeinse invloed op het vroege feminisme en de diepe duik van Bruno Leipold in de republikeinse sympathieën van Marx. Berges laat zien dat feministen als Mary Wollstonecraft, impliciet of expliciet, vertrouwden op republikeinse vrijheidsconcepten bij hun kritiek op patriarchale overheersing. In de kern maakte het vroege feminisme bezwaar tegen de onderwerping van vrouwen aan mannelijke overheersing. Een vrouw die door haar achttiende-eeuwse echtgenoot werd aanbeden en verwend, werd nog steeds wettelijk beschouwd als zijn hoede of zelfs eigendom en haar privileges konden op elk moment worden ingetrokken. Het was pas 1993 dat verkrachting binnen het huwelijk in alle vijftig staten van de VS verboden was; daarvoor had een echtgenoot contractueel het recht om seks te eisen wanneer hij maar wilde.
Leipolds essay over Marx maakt duidelijk hoe diep de sociale theoreticus in de republikeinse traditie stond. Dit omvatte zijn invloedrijke kritiek op “loonslavernij”: hoewel arbeiders in een kapitalistische samenleving formeel vrij zijn volgens de wet, worden ze door economische noodzaak gedwongen om hun arbeid aan het kapitaal te verkopen voor minder dan de waarde ervan. Bovendien zijn we bij het betreden van de werkplek meteen onderworpen aan de overheersing van bazen en eigenaren, die eenzijdig alles kunnen regelen, van wanneer we eten tot wanneer we naar de wc gaan tot wanneer we daadwerkelijk aan en uit zijn. Marx had ook kritiek op “een nog algemenere vorm van overheersing: de ondergeschiktheid van de hele samenleving aan de eisen van de markt”. Hoewel Leipold dit laatste punt niet uitgebreid bespreekt, is het de sleutel tot het begrijpen van de republikeinse basis van Marx’ politieke theorie. Zoals Tony Smith opmerkt Voorbij liberaal egalitarisme, waren veel commentatoren verbaasd over Marx’ beschrijving van kapitaal als een ‘subject’ in plaats van gewoon een proces. Maar Marx wilde benadrukken hoe de dwangmatigheden opgelegd door de kapitalistische dynamiek een afspiegeling waren van de dwangmatigheden opgelegd door meer bekende vormen van individuele menselijke overheersing. Net zoals royals hun onderdanen beheersten, domineren ook marktimperatieven (bijvoorbeeld het mandaat om werkgevers een winstgevende vaardigheid te bieden of te verhongeren) de levens van miljarden over de hele wereld.
Voor Marx begint het “rijk van vrijheid eigenlijk pas waar arbeid die wordt bepaald door noodzaak en alledaagse overwegingen ophoudt.” In een zeer republikeinse geest ging Marx verder met hypothesen over een vrijere samenleving bestaande uit
de gesocialiseerde mens, de geassocieerde producenten, die hun uitwisseling met de natuur rationeel reguleren, deze onder hun gemeenschappelijke controle brengen, in plaats van erdoor te worden geregeerd als door de blinde krachten van de natuur; en dit te bereiken met het minste energieverbruik en onder omstandigheden die het meest gunstig zijn voor en hun menselijke aard waardig zijn.
Het is bekend dat Marx niet veel details gaf over hoe een samenleving van ‘geassocieerde producenten’ eruit zou zien. Maar om een verbetering te zijn ten opzichte van wat ervoor kwam, zou het ons moeten bevrijden van de tirannie op de werkvloer en de dominante noodzaak van de vrije markt.
Dawson en De Dijn erkennen dat de intellectuele bron van de republikeinse traditie nauwelijks is aangeboord. Er is genoeg dat moet worden gedaan om de rijke geschiedenis te herstellen.
Maar hun verzameling pleit overtuigend voor het praktische en morele nut ervan bij het denken over vrijheid. Het republikeinisme leidt ons naar het onveranderlijk sociale karakter van vrijheid, aangezien het vaak in relatie tot elkaar is dat systemen van overheersing verkalken of oproepen tot emancipatie weerklinken.
Als we het als zodanig begrijpen, kunnen we begrijpen waarom de beperkte vrijheden van de consument die door de neoliberale samenleving worden geboden, zo ontoereikend zijn. We willen niet alleen keuzes maken over welke smaak Gatorade we willen kopen. We willen de vrijheid om een vrijere samenleving te creëren.
Bron: jacobin.com
