Geef de burgeroorlog in Zuid-Soedan de schuld van de elites, niet van ‘etnische spanningen’

Na twee burgeroorlogen die vrijwel de gehele geschiedenis van het onafhankelijke Soedan besloegen (1955-72, 1983-2005), werd Zuid-Soedan in 2011 via een volksreferendum onafhankelijk. De conflicten werden vaak afgeschilderd als het ‘Arabische’ Khartoem versus de ‘Afrikaanse’ Zuid-Soedanese stammen, maar de strijd om de olierijkdom en de verrijking van facties waren veel betere verklaringen. Enkele van de meest brute gevechten, waaronder de massamoord op tweeduizend mensen in Bor in 1991, vonden plaats tussen Zuid-Soedanese facties.

Dienovereenkomstig kregen coalities onder president Salva Kiir en vice-president Riek Machar (architect van het Bor-bloedbad) slechts twee jaar na de onafhankelijkheid klappen in de hoofdstad Juba, waardoor een burgeroorlog ontstond die een groot deel van het land overspoelde. Partijen bij het conflict zouden systematisch seksueel en gendergerelateerd geweld, haatzaaiende uitlatingen en etnische zuiveringen, en hongersnood als oorlogswapen gebruiken. Kiir’s centralisatie van de toegang tot staatsolie-inkomsten was belangrijk voor het begin van de oorlog, en de olievelden van Unity State en Upper Nile werden belangrijke slagvelden. Hoewel het conflict technisch gezien eindigde met een vredesakkoord in 2018 en een machtsdelende regering in 2020, hebben de partijen slechts hun economische en politieke strijd gedecentraliseerd. Dienovereenkomstig blijft het geweld tegen burgers en tussen proxy-troepen en milities bestaan.

Maar in plaats van een verhaal van ‘twee ruziënde generaals’ (zoals we vandaag de dag opnieuw zien in de discussie over Soedan), is het geweld in het land altijd verbonden geweest met de lokale realiteit. De vele facties in Zuid-Soedan zijn nauwelijks van bovenaf of ideologisch aangestuurd. Elites in Juba en provinciale hoofdsteden kunnen alleen vechten om persoonlijke rijkdom door milities af te betalen en patronagenetwerken te mobiliseren die decennia nodig hebben gehad om op te bouwen. Sinds de jaren tachtig hebben Kiir, Machar en anderen gemeenschappen bewapend, etnisch geweld gepromoot en op cynische wijze traditionele overtuigingen en rituelen gepolitiseerd die ooit moord en diefstal hadden gereguleerd.

In plaats van intrinsieke haat werd de etnische/tribale identiteit een instrument om netwerken van wederzijdse bescherming en winst te creëren tijdens de ontberingen van de burgeroorlog. In gevallen waarin de veronderstelde etnische loyaliteit van facties in conflict is gekomen met hun materiële belangen, hebben laatstgenoemde vaak gewonnen. Het Witte Leger van Nuer, een diffuse bende veedieven die verantwoordelijk zijn voor Bor en essentieel is voor de burgeroorlog van 2013, heeft de Nuer-elites die zich tegen hen verzetten vaak genegeerd of gedood.

De officiële vrede van 2018, gericht op formele instellingen en machtsdeling in Juba, kon nauwelijks een oplossing bieden voor de nulsom-economische concurrentie, de geïnstrumentaliseerde identiteiten en het dwingende karakter van dergelijke diffuse netwerken. Zuid-Soedan bevindt zich nu in het zesde jaar van ‘transitie’ en er is nog maar heel weinig te zien. De verenigde strijdkrachten hebben geen geld en steun meer, politieke ambten worden behandeld als persoonlijke schatkisten, en Kiirs repressie in de aanloop naar de verkiezingen in december zorgt voor een kruitvat voor hernieuwd geweld.

Het geld voor deze essentiële patronagenetwerken moest ergens vandaan komen. Ondanks oorlogsmisdaden en repressie zijn internationale bedrijven actief en essentieel geweest in alle fasen van het geweld in Zuid-Soedan. In de elf jaar tussen de Eerste en de Tweede Soedanese Burgeroorlog ontdekte Chevron (met investeringen van Shell) olievelden in de regio van de Grote Boven-Nijl en begon deze te ontwikkelen. In 1980 creëerde de Soedanese president Gaafar Nimeiry, in strijd met het vredesakkoord van 1972, de “Eenheidsstaat” om de velden volledig uit handen te nemen van de toch al gemarginaliseerde regionale regering van het Zuiden.

Nimeiry leidde de olie via een pijpleiding noordwaarts naar Port Sudan in plaats van zuidwaarts naar Kenia, wat ervoor heeft gezorgd dat Sudan tot op de dag van vandaag een verlaging van de Zuid-Soedanese olie krijgt. Deze extractie was een belangrijke katalysator voor de tweede oorlog, zoals geciteerd door de Sudan People’s Liberation Movement/Army (SPLM/A) toen deze zich in 1983 uitriep.

Na een aanval op de olievelden door niet-gelieerde Nuer-soldaten stopte Chevron de operaties. De SPLM/A, die nog steeds Zuid-Soedan regeert, heeft Chevron opgedragen de werkzaamheden niet opnieuw op te starten. Khartoum drong aan op het tegenovergestelde, en Chevron reageerde met een vijfpuntenplan om lokaal inclusieve olie-infrastructuur op te bouwen en te investeren in lokale gezondheidszorg, water en onderwijs. Deze investering kwam echter niet alleen nooit tot stand, maar Chevron negeerde ook het feit dat de met Khartoum bewapende Baggāra-milities en Nuer-proxytroepen onder leiding van Paulino Matiep met geweld het land rond de olievelden van de dorpelingen van Dinka en Nuer aan het ontginnen waren. Bovendien was het olieconglomeraat naar verluidt de partij geweest die Khartoum om deze “oliebeschermingsmachten” had gevraagd; zowel Zuid-Soedanese functionarissen als een journalist bij de Econoom beschuldigde Chevron zelfs van rechtstreekse steun aan de milities.

Deze “beschermings”-inspanning sloot mooi aan bij de operaties van Khartoem tegen de burgerbevolking. Zoals we tien jaar later in Darfur konden zien, gonsden gevechtsschepen die met oliegeld waren gekocht over dorpen, terwijl goed bewapende en gecoördineerde ‘beschermingstroepen’ gemeenschappen belegerden en ontruimden (vaak beroofden ze en maakten de vrouwen en kinderen tot slaaf). Naast de oliewinsten die de willekeurige oorlogsinspanningen van Khartoum financierden, verbeterde de infrastructuur van de olie-industrie – wegen, landingsbanen, fysieke faciliteiten – de mobiliteit van de milities en regeringstroepen. Deze ‘oliebeschermingseenheden’ werden vervolgens belangrijke deelnemers aan het winstgevende ‘Zuid-Zuid’-geweld van de jaren negentig (zoals het bloedbad in Bor) en daders van enkele van de ergste wreedheden uit de Zuid-Soedanese burgeroorlog (de Padang Dinka ‘Oliebeschermingsmacht’). ”-campagne tegen de Shilluk in 2017).

Zo verspreidden zich losjes verbonden, opportunistische milities gedurende de jaren tachtig en negentig, om afwisselend de olieprijzen voor de hoogste bieder te beschermen of te verkrijgen. De nieuwe staatsgreepregering van Omar al-Bashir verdreef uiteindelijk Chevron uit Unity in 1985 en geheel Soedan in 1992. Khartoum werkte samen met een minder risicomijdend consortium bestaande uit het staatsbedrijf China National Petroleum Corporation (de grootste in China), de Maleisische het staatsbedrijf Petronas en het Canadese particuliere bedrijf Arakis (later opgekocht door een groter Canadees bedrijf, Talisman). Chevron zou niet de volledige winst kunnen oogsten van een industrie die het had opgebouwd te midden van het lijden van Greater Upper Nile. Dit was het begin van de Chinese, Maleisische en later Indiase en Oost-Afrikaanse bedrijfsoverheersing van de hulpbronnen van Zuid-Soedan.

Ook de Verenigde Staten bieden in deze periode een rode draad. De toenmalige Amerikaanse ambassadeur bij de VN, George Bush Sr, heeft naar verluidt het contract van Chevron met Nimeiry gefaciliteerd. Later zetten de Verenigde Staten Chevron onder druk om Soedan te verlaten, omdat het land verzuurde door de staatsgrepen, het geweld en de steun van al-Bashir voor het internationale islamistische fundamentalisme. De Verenigde Staten werden een leidende aanjager van het zuidelijke ‘vredesproces’, waarbij ze Khartoem onder druk zetten met sancties en tegelijkertijd de belangrijkste Zuid-Soedanese actoren aan tafel kregen, met als hoogtepunt het Comprehensive Peace Agreement (CPA) uit 2005.

Maar de belangrijkste Zuid-Soedanese actoren waren vaak dezelfde zogenaamde ‘oliebeschermingstroepen’ en diverse andere roofzuchtige machtsspelers (inclusief de SPLM/A-facties). De CPA sloot het Zuid-Soedanese maatschappelijk middenveld grotendeels uit en deed meer om Khartoum en Juba zover te krijgen dat ze de olie-inkomsten verdeelden dan te werken aan daadwerkelijke gelijkheid en verantwoordelijkheid na jaren van verwoestende oorlog. Het verdoezelde niet alleen de gewelddadige economische strijd die ten grondslag lag aan het wrede zuid-zuidgeweld van de jaren negentig, maar verergerde deze ook. De SPLM/A-regering van Salva Kiir voerde gewelddadige “ontwapenings”-campagnes tegen rivalen op, terwijl ze het ondoorzichtige, door de staat gerunde olieconglomeraat Nilepet (opgericht in 2009) plunderde.

Van 2005 tot 2013 genoten internationale ‘vredesbouwers’ en ‘statenbouwers’ van het creëren van het ‘nieuwe’ Zuid-Soedan. De Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Noorwegen (de ‘Trojka’) en verschillende Afrikaanse regeringen (vaak met hun eigen politieke en economische belangen) speelden de rol van bemiddelaars, bureaucraten en humanitairen. Van militieleiders, gemeenschapsoudsten en gemilitariseerde zakenlieden die jarenlang een beroep hadden gedaan op etnische haat, religieuze profetie en puur geweld werd verwacht dat zij zich vrijelijk zouden engageren voor formele instellingen en verkiezingen waarbij de winnaars alle winnaars zouden worden. Hoewel Khartoum en Juba een relatief stabiele werkovereenkomst hebben bereikt voor de Port Sudan-pijpleiding, hoeft het niet te verbazen dat frequente vijanden uit de jaren negentig (Kiir’s Dinka Titweng troepen en bondgenoten van het Witte Leger van Machar) keerde in 2013 terug naar het geweld.

Na het interregnum van de burgeroorlog keerde Zuid-Soedan terug naar soortgelijke processen. De olievelden begonnen op te drogen, maar internationale grondstoffenhandelaren lieten de regering vooruitbetalingen doen voor toekomstige olieverkopen, waardoor Zuid-Soedan’s belangrijkste inkomstenbron morgen werd gehypothekeerd, zodat leiders vandaag herenhuizen en luxe auto’s konden kopen. Enorme veekuddes (gebouwd door gewelddadige overvallen), destructieve houtkap en uitbuitende mijnen staan ​​vaak onder toezicht van soldaten, worden gefinancierd door buitenlandse bedrijven en geïntegreerd in transnationale toeleveringsketens. Juba is meer gelaagd dan ooit, met nieuwe luxe hotels met uitzicht op de Nijl en bars aan het water die zich richten op hulpverleners, diplomaten en overheidsfunctionarissen. De korte afstand van de internationale luchthaven naar de ambassade van het Vaticaan is bedekt met een ongerepte verharde weg, uitsluitend aangelegd voor het bezoek van de paus in februari 2023.

Maar in deze microkosmos van de ongelijkheid in Zuid-Soedan blijft een groot deel van Juba een zee van oneffen onverharde wegen, uitgemergelde geiten en runderen, tuk-tuks en motorbendes, geldschieters en houtskoolhandelaren. Muren in de buurt van het presidentiële paleis zijn gemarkeerd door kogelgaten uit de veldslagen van 2013. Niet zo verborgen machinegeweren luiden het beruchte Blauwe Huis, van waaruit Kiirs militaire en inlichtingendiensten de bevolking martelen en terroriseren. Ambassades, NGO-complexen en VN-kantoren vormen eilanden van ‘rust’ van prikkeldraad voor buitenlanders. Het campagneseizoen is aangebroken en dat betekent repressie door de media, willekeurige arrestatie en detentie van rivalen en activisten, en buitengerechtelijke executies.

In deze context zijn verhalen over etnische haat of puur lokaal geweld niet alleen onnauwkeurig, maar zelfs schadelijk voor het begrip van de soorten uitbuiting die in het land plaatsvinden. Staats- en nationale functionarissen beweren dat ze, ondanks hun inzet voor het vredesproces, eenvoudigweg worden ondermijnd door ‘lokaal’ geweld. En terwijl ze naar oplossingen zoeken via conferenties en niet-gefinancierde initiatieven, bepleiten ze hun onschuld als beschermheren en profiteurs van specifieke invallen en industrieën. In deze internationaal gefinancierde status quo hebben ze geen prikkel om de macht te delen, de wapens neer te leggen of regulering en toezicht in te voeren.

De verkiezingen in december kunnen het kaartenhuis vernietigen. Om een ​​voorstander te parafraseren: “Er zijn 550 zetels in de overgangswetgevende macht, maar slechts 250 in de post-overgangsvergadering. Dat betekent dat driehonderd machtige mensen de parlementaire immuniteit zullen verliezen voor alles, van corruptiebeschuldigingen tot Den Haag.” Het valt nog te bezien of Zuid-Soedan gewelddadig zal fragmenteren of dat Kiir machtiger dan ooit zal worden. Hoe dan ook, er is geld te verdienen en levens te verliezen.