Het hoofd van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, concentreert steeds meer macht in haar eigen handen – en dat gebeurt parallel met de verschuiving van de Europese Unie naar rechts.
Het op zich nemen van onbeperkte bevoegdheden is altijd een verleiding geweest voor Europese rechtse leiders. Ruim tien jaar geleden begon de Hongaarse premier Viktor Orbán te theoretiseren over ‘illiberale democratie’. Hij werd in 2019 gevolgd door Matteo Salvini, leider van de extreemrechtse Lega, die ‘volledige bevoegdheden’ eiste om Italië te veranderen.
Maar als het om de voorzitter van de Europese Commissie gaat, ziet deze tendens er bijzonder rampzalig uit, in een tijd waarin de toekomst van de EU op het spel staat. Het democratische tekort van het blok is niet opgelost; het wordt vandaag de dag veeleer verergerd door vermeende schendingen van de rechtsstaat, zowel in de lidstaten als op EU-niveau zelf.
Niet alleen de democratische status van de EU staat vandaag ter discussie, maar ook haar sociale roeping, in een tijd waarin tientallen miljoenen mensen worden getroffen door de stijgende kosten van levensonderhoud. In een dergelijke context vertegenwoordigen de acties van Von der Leyen zowel het resultaat van de neoliberale wending van de EU – als het uitgangspunt van haar verdere illiberalisering.
“Over iets minder dan driehonderd dagen zullen de Europeanen naar de stembus gaan in onze unieke en opmerkelijke democratie.” Met deze lovende woorden voor de democratische kracht van de EU begon Von der Leyen op 13 september haar ‘State of the Union 2023’-toespraak.
In de Verenigde Staten werd in 1790 door George Washington begonnen met de ‘State of the Union’-traditie, en sinds de uitvinding van de massamedia zou dit op zijn minst een verenigend moment hebben vertegenwoordigd. In 2010 introduceerde de EU ook het idee van een jaarlijkse toespraak van de voorzitter van de Europese Commissie. Deze toespraak zou bedoeld zijn om de wetgevingsagenda bekend te maken – en de president ter verantwoording te laten roepen – en gaat ook over het politieke kapitaal van deze leider.
Nu haar ambtstermijn bijna voorbij is, kijkt Von der Leyen duidelijk uit naar een tweede periode als president. Dat is de reden waarom zij deze Staat van de Unie effectief heeft omgezet in een campagnetoespraak voor de EU-verkiezingen van komende juni, zoals duidelijk werd uit de eerste hierboven aangehaalde regels.
Maar er is ook duidelijk sprake van een rechtse tendens: de juistere term zou de ‘melonisering’ van Von der Leyen zijn. De president, die onder bondskanselier Angela Merkel verschillende Duitse ministeries leidde, behoort tot de Europese Volkspartij (EVP), waarvan Manfred Weber de leider is. Twee jaar geleden intensiveerde de EVP haar gesprekken met de Europese Conservatieven en Hervormers (ECR), onder leiding van de extreemrechtse Giorgia Meloni in Italië. Deze dialoog resulteerde in een tactische alliantie die zich vandaag de dag snel ontwikkelt.
Al voordat Meloni, leider van de postfascistische partij Fratelli d’Italia, afgelopen oktober premier van Italië werd, had ze pogingen geboycot om een Europabrede extreemrechtse alliantie te vormen, zoals voorgesteld door Matteo Salvini, Viktor Orbán en Marine Le Pen. In ruil voor deze rol van saboteur zou Meloni gesprekspartner kunnen worden van de heersende rechtse kracht in de EU, namelijk de EVP. Zonder Webers normalisering van de Italiaanse postfascistische leider zou het voor haar moeilijker zijn geweest om te regeren. Maar dit is precies wat ze heeft veiliggesteld.
In januari 2022 was de verkiezing van Roberta Metsola van de EVP tot voorzitter van het Europees Parlement de eerste test voor deze alliantie zelf; de ECR-groep, waartoe ook het Spaanse Vox en het Poolse Recht en Rechtvaardigheid behoren, kreeg een vice-president. Het allerbelangrijkste was dat het de doorbraak van het vorige cordon sanitaire tegen extreemrechts verzekerde. Toen kwamen de verkiezingen in Zweden en Finland, waar de nieuwe premiers allebei tot de EVP behoren en beide regeren met steun van extreemrechtse partijen. EVP-chef Weber opende de deur voor dit soort deals: postfascisten en post-nazi’s zijn niet langer een taboe voor de EVP als het gaat om regeringsallianties.
Ondanks de politieke strijd tussen hen zijn Manfred Weber en Ursula von der Leyen tot overeenstemming gekomen. Terwijl de voorzitter van de Europese Commissie nadenkt over haar tweede termijn, maakt haar huidige termijn een duidelijke verschuiving naar rechts.
Von der Leyen staat bekend om haar centraliserende methoden: soms worden zelfs haar EU-commissarissen buitengesloten van de besluitvorming. Tijdens de pandemie kwam Von der Leyens ambitie voor “volledige bevoegdheden” aan het licht toen de New York Times schreef over haar onderhandelingen met Pfizer over vaccins ‘met sms’jes en telefoontjes’. Maanden van tevoren hadden leden van het Europees Parlement het gebrek aan transparantie van de Europese Commissie aan de kaak gesteld, gesymboliseerd door de “donkere kamer” waar slechts enkelen van hen gedurende een paar minuten zwaar geredigeerde contracten konden bekijken.
Nadat “SMS-gate” ontplofte, concludeerde de Europese Ombudsman dat “de Commissie had moeten zoeken naar de gevraagde documenten, ook naar de documenten die niet geregistreerd waren. Het nalaten van de Commissie om dit te doen is wanbeheer.” Het Europees Openbaar Ministerie onderzoekt de zaak en het hoofd van het Openbaar Ministerie hekelt het “gebrek aan informatie” van de Europese Commissie.
De tactische alliantie met Meloni verergert de houding van Von der Leyen. De voorzitter van de Europese Commissie betuigde meermaals haar steun aan de Italiaanse premier: als Meloni haar uitnodigt, volgt Von der Leyen. Ze ging naar Emilia-Romagna na de overstromingen in de Noord-Italiaanse regio, en vervolgens naar het eiland Lampedusa toen Meloni sprak over Italië dat te kampen had met een migratiecrisis.
Maar de reizen van het tweetal naar de Tunesische hoofdstad deze zomer waren het meest interessant, in termen van het gebrek aan democratische legitimiteit van de EU. Von der Leyen gaf Meloni een podium voor haar propaganda – en een kans om het idee te promoten van een overeenkomst met de autoritaire president van Tunesië, Kais Saied, over het beheer van de migratie en het tegenhouden van mensen die de Middellandse Zee oversteken. Terwijl Saied een exponent is van de ‘grote vervangingstheorie’ en de democratie in zijn land heeft vernietigd, ondertekende de Europese Commissie snel het memorandum met Tunesië.
Sophie in’t Veld, liberaal lid van het Europees Parlement en fervent verdediger van de rechtsstaat, wees er meteen op dat de nota de juridische status had van ‘een bierviltje’. In’t Veld vraagt zich af: “Waarom waren Mark Rutte en Giorgia Meloni bij de Europese Commissie toen het memorandum werd ondertekend? Wat is de juridische status van deze zogenaamde ‘Team Europe’-delegatie? Dit is een fantasielichaam!” Von der Leyen “ negeert steeds meer de checks and balances; ze vervaagt de scheiding der machten. Het uiteindelijke effect is het gebrek aan democratische controle: wie moeten we verantwoordelijk houden voor dit memorandum?”
De inconsistentie van de overeenkomst tussen de EU en Tunesië werd in september duidelijk: Hoge Vertegenwoordiger van de EU voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid Josep Borrell meldde dat “verschillende lidstaten hun onbegrip uitten over het eenzijdige optreden van de commissie.”
Ondanks de brief van Borrell, gedateerd 7 september, beweerde Von der Leyen een week later in haar State of the Union-toespraak dat “we een partnerschap met Tunesië hebben ondertekend. . . en we willen nu aan soortgelijke overeenkomsten met andere landen werken.”
‘Wij, het volk’ verandert nu in ‘ik, Von der Leyen’. De Staat van de Unie 2023 is in dit opzicht emblematisch. Vooruitlopend op de verkiezingen van 2024 kondigde Von der Leyen nieuwe rollen, nieuwe procedures en nieuwe benoemingen aan, waarvan zij de enige echte bewaarder is.
“We zullen een EU-kmo aanstellen [small and medium enterprises] gezant en hij zal rechtstreeks aan mij rapporteren” – zei ze, waarbij ze van “wij” naar “ik” ging – “en voor elk nieuw stuk wetgeving voeren we een concurrentievermogencontrole uit door een onafhankelijk bestuur.” Ze kondigde aan: “Ik heb Mario Draghi gevraagd een rapport op te stellen over de toekomst van het Europese concurrentievermogen.”
Het wetgevingsproces van de EU voorziet al in openbare raadplegingen. De keuze om een nieuwe rol te bedenken voor het vertegenwoordigen van bedrijfsbelangen moet worden gelezen als een knipoog naar de basis van de EVP; maar Von der Leyen doet niets anders dan het gapende democratische tekort van de EU vergroten. Bedrijven en lobbygroepen hebben al een bevoorrechte toegang tot de beleidsvorming van de Europese Commissie, in tegenstelling tot NGO’s en maatschappelijke groeperingen, die vaak ongehoord blijven door Von der Leyen en haar commissie. De tactische alliantie tussen de EVP en Meloni is ook zichtbaar in hun gezamenlijke aanval op NGO’s. Extreem rechts in Italië begon ngo’s aan te vallen die migranten redden, terwijl Weber het corruptieschandaal dat bekend staat als ‘Qatargate’ gebruikte om te proberen beperkingen op te leggen aan de activiteiten van ngo’s in Brussel.
“De Europese Commissie is niet geneigd om naar vakbondsvertegenwoordigers te luisteren, en de president heeft werknemers volledig uitgesloten van haar jaarlijkse toespraak: ze vond geen ruimte om te praten over onbetaalbare prijzen of over de rechten van werknemers”, aldus Belgisch links lid van het Europees Parlement Marc Botenga vertelt het mij.
De EVP-fractie respecteert steeds minder het cordon sanitaire tegen extreemrechts; maar tegelijkertijd projecteert het dit cordon tegen links, of het nu gaat om linkse partijen of klimaatactivisten. “Het doel is om afwijkende meningen te delegitimeren en te marginaliseren”, zegt Botenga.
De greep van Ursula von der Leyen en Giorgia Meloni op de macht is bedoeld om afwijkende meningen te voorkomen. De kwetsbaarheid van het Europese democratische bestuur moet samen met de drang naar neoliberaal beleid worden bekeken. Brussel heeft de bezuinigingen helemaal niet begraven: ondanks de gemeenschappelijke reactie op de pandemie met het ‘NextGenerationEU’-initiatief, wordt het debat over de hervorming van het Stabiliteits- en Groeipact nog steeds geleid door het principe van strakke controle op de overheidsuitgaven. De centralisatie van bevoegdheden in de handen van rechtse neoliberale leiders kan zowel het gebrek aan een sociaal Europa als het democratische tekort van de EU verergeren.
In 2021 oefende het Europees Parlement druk uit op Von der Leyen vanwege haar vertraging bij het in werking stellen van het zogenaamde conditionaliteitsmechanisme voor de rechtsstaat, een nieuwe speelruimte die Brussel in staat stelde EU-middelen te bevriezen in geval van schending van de rechtsstaat. Vanwege een stilzwijgend akkoord tussen Angela Merkel en Viktor Orbán wachtte de voorzitter van de Europese Commissie tot de Hongaarse verkiezingen van april 2022 voordat hij het mechanisme in werking stelde.
Sinds het begin van de tactische alliantie tussen de EVP en de ECR van Meloni zijn de bedreigingen voor de rechtsstaat toegenomen, van Italië tot Griekenland. Desondanks brengt Von der Leyen haar “privévakanties” door in het strandhuis van de Griekse premier Kyriakos Mitsotakis, en geeft ze zich openlijk over aan Meloni’s propaganda. In haar State of the Union 2023 kondigt Von der Leyen aan dat “we de rechtsstaatrapporten zullen openstellen voor toetredingslanden.” De president maakt geen melding van Hongarije, Polen, Griekenland, Italië en de extreemrechtse regeringen die de democratie in Europa voortdurend uithollen.
Bron: jacobin.com