Verdwijnende mieren, afnemende bossen en vervagende hoop voor het Braziliaanse Amazonegebied – Mother Jones

Dit verhaal is oorspronkelijk gepubliceerd door de Bewaker en wordt hier weergegeven als onderdeel van de Klimaatbureau samenwerking.

Wat een verschil een jaar verdient in het Braziliaanse Amazonegebied. Begin 2023 schreef ik over de groene scheuten van het regenseizoen en gevoelens van hoop, geïnspireerd door de nieuwe president, Luiz Inácio Lula da Silva, die beloofde de rechten van de inheemse bevolking te versterken en te streven naar nul ontbossing. Twaalf maanden later drogen zowel de vegetatie als het politieke optimisme op.

De ernstigste droogte sinds mensenheugenis is eindelijk doorbroken, maar de regen komt laat en zwak vergeleken met voorgaande jaren. De Xingu-rivier staat veel lager dan normaal in januari. De impuls van de bosgroei is ook zwakker: de nieuwe vegetatie dringt niet zo ver de weg in als afgelopen januari. Met de naburige veeweide is het nog slechter gesteld. De voedergrassen, bekend als gras, waren zo ernstig verbrand dat ze niet zijn teruggegroeid, waardoor de heuvels bruin zijn geworden en de koeien uitgemergeld. Een aantal van de arme, skeletachtige beesten zijn uit hun velden ontsnapt en zijn naar onze gemeenschap afgedwaald op zoek naar voedsel. Lokale mensen zeggen dat op deze ene ranch, en op talloze andere plekken elders, meer dan een dozijn koeien zijn omgekomen van de honger.

Minder voor de hand liggend, maar in veel opzichten zorgwekkender, is het tekort aan bladsnijdersmieren. Deze insecten met grote onderkaken zijn meestal overal, ze snijden de vegetatie in kolommen en dragen ze mee om schimmeltuinen in hun nesten te creëren, die zich over tientallen meters verspreiden in Gaudi-achtige torens en heuvels. Entomologen zeggen dat deze mieren, na mensen, de meest complexe samenlevingen op aarde hebben, en dat ze de dominante herbivoren zijn in de Zuid-Amerikaanse tropen, waarbij ze ongeveer een zesde van alle in het bos geproduceerde bladeren snoeien. Dit stimuleert de groei van nieuwe planten en verrijkt de bodem. Niet voor niets worden deze mieren beschreven als ecosysteemingenieurs.

Tijdens mijn dagelijkse wandeling met de honden kom ik elke dag drie grote nesten bladsnijders tegen. Iets meer dan een jaar geleden waagde ik me te dichtbij tijdens de jaarlijkse kudde, toen de gevleugelde vrouwtjes op hun huwelijksvluchten vertrokken, gevolgd door wolken mannetjes. Het is een gevoelige tijd voor de insecten en de soldaatmieren bevonden zich in een fel beschermende modus. Ik werd weggereden terwijl mijn voet bebloed was en ik huilde van de pijn.

Desondanks ben ik deze kleine, krachtige wezens altijd blijven bewonderen, dus ik was verbijsterd toen ik ontdekte dat alle vier de nesten schijnbaar levenloos zijn. De heuvels lijken leeggelopen, er is geen nieuw uitgegraven grond bij de ingangen en er is geen enkele bladsnijdermier te zien. Dit is bizar omdat een gezonde kolonie 3,5 miljoen leden kan hebben en ze nooit eerder zijn gestopt met werken. Entomologen vertellen me dat ze mogelijk zijn verhuisd of zijn weggevaagd door het langdurige droge seizoen. Het is een alarmerende herinnering dat de verzwakking van de veerkracht van bossen vele vormen aanneemt en dat de gevolgen van de droogte niet te overzien zijn.

Door de mens veroorzaakte opwarming van de aarde en ontbossing verschroeien het bos – en niet alleen het afgelopen jaar. Wetenschappers hebben ontdekt dat het droge seizoen in het Amazonegebied heter, droger en langer wordt. Vijftig jaar geleden duurde het vier maanden. Nu zijn het er vijf. Dit veroorzaakt een afsterving van bomen en andere soorten die over hun overlevingsdrempels heen worden geduwd. Een ineenstorting van het hele ecosysteem die de Amazone in een savanne zou veranderen, komt steeds dichterbij.

Lula weet dit. In een toespraak op Cop28 in Dubai afgelopen november vertelde hij de wereld dat hij geschokt was dat de rivieren in de regio, die de grootste zoetwaterbron ter wereld zijn, zich op het laagste niveau in meer dan 120 jaar bevinden. Hij zei dat dit een mondiaal klimaatprobleem is en riep andere landen op om een ​​grotere inspanning te leveren. “Zelfs als we geen bomen meer kappen, zou het Amazonegebied een point of no return kunnen bereiken als andere landen hun steentje niet bijdragen.”

Maar de inspanningen van zijn eigen regering om het bos en de bevolking te beschermen zijn gemengd. Een rapport over het eerste jaar van Lula zou vooruitgang laten zien vergeleken met de lage maatstaf van de vorige extreemrechtse regering van Jair Bolsonaro, maar ook mislukte beloften, politieke zwakte en zorgwekkende tekenen van achteruitgang.

Ten eerste het allerbelangrijkste goede nieuws. Ontbossing in het Amazonegebied is het afgelopen jaar met ongeveer 50 procent afgenomen. Voor het eerst sinds 2018 bedroeg het opruimingspercentage minder dan 10.000 vierkante kilometer in de twaalf maanden tot 31 juli. Nog bemoedigender was dat het verlies aan boombedekking in inheemse gebieden met 73 procent daalde.

Het slechte nieuws is dat, zelfs met deze vertraging, er in het Amazonegebied nog steeds elke dag gemiddeld bijna 1 miljoen bomen worden omgehakt of verbrand. Er zijn nog talloze meer mensen gestorven als gevolg van de droogte, en dit zal de achteruitgang van het bos verergeren. Over het geheel genomen lijdt het geen twijfel dat de Amazone het jaar 2023 in een slechtere staat heeft afgesloten dan toen het begon, hoewel dat de afgelopen halve eeuw helaas elk jaar het geval is geweest.

Er zijn nog meer redenen tot bezorgdheid. De zuidelijke buur van het Amazonegebied, de Cerrado-savanne, leed de grootste verwoesting sinds 2016 als gevolg van de uitbreiding van sojaplantages en veeteelt. Dit herhaalt de PR-truc van eerdere Lula-regeringen, die de ontbossing in het wereldwijd centrale Amazonegebied terugdrong, terwijl tegelijkertijd groen licht werd gegeven voor de vernietiging van de belangrijke, maar minder bekende Cerrado.

Voor inheemse rechten geldt een soortgelijk verhaal. Lula was een echte pionier in het opzetten van een apart ministerie hiervoor en zijn regering heeft zes nieuwe gebieden erkend, waarvan talloze studies hebben aangetoond dat dit de meest kosteneffectieve manier is om bossen te behouden en koolstof vast te leggen.

Toch is hij te slim af geweest door een vijandig congres, dat een nieuwe wet heeft aangenomen, bekend als Marco Tijdelijkom de goedkeuring van inheemse gronden te beperken.

Dit is niet de enige uitdaging voor het gezag van de president. Een jaar geleden kreeg Lula te maken met een poging tot staatsgreep door aanhangers van Bolsonaro, waaronder elementen van de politie. Het leger zat op het hek, wat bepaald geen blijk van vertrouwen was. Sindsdien heeft het leger nagelaten de inspanningen van de regering te steunen om duizenden illegale goudzoekers van het grondgebied van de Yanomami te verwijderen. Als gevolg hiervan heeft de regering-Lula de controle over deze gebieden verloren en is zij er niet in geslaagd een humanitaire ramp te verzachten. Hoewel de regering 200 miljoen dollar heeft uitgegeven en 2.000 gezondheidswerkers naar de regio heeft gemobiliseerd, stierven tussen januari en november 308 Yanomami aan vermijdbare ziekten – weinig anders dan de tol tijdens Bolsonaro’s laatste regeringsjaar.

Ondertussen ontstaat er een nieuwe en nog grotere dreiging in de vorm van een verharde snelweg door het hart van het westelijke Amazonegebied. De geplande upgrade van de BR-319 van Manaus naar Porto Velho zou een van de laatste grote, relatief ongestoorde gebieden van het regenwoud verwoesten, omdat wegen altijd de voorlopers zijn geweest van illegale houtkap, mijnbouw, landontginning en invasies van inheemse landen. Het project stuitte al jaren op weerstand op basis van deskundig wetenschappelijk advies. Maar vorige maand hebben wetgevers – met de steun van de bouw- en landbouwlobby’s – een wetsvoorstel aangenomen om de milieuvergunningseisen voor de weg te versoepelen, die zij hebben uitgeroepen tot ‘prioritaire infrastructuur die nodig is voor de nationale veiligheid’. Lula heeft effectief groen licht gegeven door een BR-319-werkgroep op te zetten en daarbij het ministerie van Milieu buitenspel te zetten.

In een opmerkelijk voorbeeld van Orwelliaanse newspeak zegt zijn minister van Transport, Renan Filho, dat het project de “meest duurzame en groenste snelweg ter wereld” zal aanleggen. Hij zoekt ook projectfinanciering uit het Amazon-fonds ter waarde van 1,2 miljard dollar, dat door Noorwegen is opgezet, met aanvullende toezeggingen van Groot-Brittannië, Duitsland en de VS, om de ontbossing terug te dringen en duurzaamheid te bevorderen.

De BR-319 is een flagrante tegenspraak met deze doelstellingen. Het indienen van een dergelijk verzoek is een aanfluiting van het internationale fonds en de geloofwaardigheid van de Braziliaanse regering op milieugebied. Het is een slechte grap, niet in de laatste plaats omdat een van de doelstellingen van de nieuwe weg het faciliteren van olie- en gasexploratie diep in het bos is, naast de bestaande exploratie nabij de monding van de Amazone. Het is dezelfde kortzichtige race om geld te verdienen met aardolie als in de VS, Groot-Brittannië, Canada, Rusland, Noorwegen en andere benzineproducerende landen.

Lula lijkt niet te kunnen beslissen wat voor soort leider hij wil zijn. Voor een mondiaal publiek spreekt hij over de moderne noodzaak van klimaatactie en belooft hij nul ontbossing. Maar voor zijn binnenlandse kiezers blijft hij een ouderwetse staatsbouwer van beton en olie. Vergeleken met vorig jaar is er geen twijfel mogelijk dat hij steeds verder afdrijft – of wordt geduwd – van de wetenschap en de inheemse rechten, en steeds dichter bij het bedrijfsleven en het kapitalistische extractivisme. Gezien Lula’s zwakke politieke positie en ideologische instincten is het niet moeilijk te begrijpen waarom. Maar als reactie op recorddroogtes en steeds dodelijkere weersomstandigheden voelt het meer als een overgave dan als een compromis.

In het Amazonegebied slaat de klimaatcrisis hard toe. Hoe welkom de vertraging van de ontbossing ook is geweest, het is niet genoeg en zelfs deze wordt bedreigd door nieuwe wegen en olieprojecten. Als de politieke drift voortduurt, zullen het niet alleen de bomen, de koeien en de mieren zijn die beginnen uit te sterven.