Slavoj Žižek is voor veel mensen veel: de ‘Elvis van de culturele theorie’, de meest ‘formidabel briljante’ linkse filosoof ter wereld, een bedrieger, een marxist, een apologeet voor anti-wokisme, en meer. Maar waarschijnlijk denken maar weinig mensen aan ‘christelijk theoloog’ als ze aan Žižek denken. Toch heeft de iconoclastische Sloveense denker zich decennialang diepgaand beziggehouden met de christelijke theologie en geschiedenis, uit boeken als Het fragiele absolute: of waarom is de christelijke erfenis de moeite waard om voor te vechten? op zijn debat met de ‘radicaal-orthodoxe’ theoloog John Milbank.
Dit alles ondanks dat hij beweert niet in God te geloven. Žižeks nieuwe boek, Christelijk atheïsme: hoe je een echte materialist kunt zijn, is zijn meest ontwikkelde verslag van zijn materialistische theologie tot nu toe. Het is ook, zoals de meeste van zijn boeken, een microkosmos van Žižek oeuvre als geheel – het ziet hem ingaan op onderwerpen van politiek tot psychoanalyse De laatste van ons naar de kwantummechanica. Dit eclecticisme zal ongetwijfeld de beschuldigingen van veel van Žižeks critici versterken dat hij een dilettant is, en zijn neiging om over onderwerpen in te gaan zonder ze diepgaand te behandelen is soms frustrerend.
Maar zelfs voor degenen onder ons die al bekend zijn met zijn werk, is er veel om van te houden Christelijk atheïsme. Žižek verdient serieuze lof voor het nieuw leven inblazen van het lang noodzakelijke debat over de relatie tussen religie en breder links, en heeft ons geholpen afstand te nemen van zowel grove veroordelingen als eenvoudige liberale tolerantie. Het is een geweldig boek dat lof verdient voor wat het bereikt en (gepast) vergeving voor zijn talloze zonden.
De jonge Karl Marx merkte op dat de kritiek op religie essentieel is voor radicale agitatie. Marx benadrukte dat we ons realiseren dat “de mens religie maakt, religie niet de mens”, zoals hij in zijn betoog stelde Kritiek op Hegels rechtsfilosofie. Het bekritiseren van religieuze dogma’s was nodig om de mensheid zelfbewust te laten worden van haar wereldse beperkingen en haar vermogen om deze te veranderen, en om te stoppen met ons af te leiden van de taak om de samenleving opnieuw vorm te geven met de belofte van transcendente verzoening voorbij het tijdelijke rijk.
Er waren goede redenen voor linkse critici als Marx om op hun hoede te zijn tegenover religie. Vanaf de Franse Revolutie hebben rechtse denkers, van Edmund Burke tot Joseph de Maistre en RR Reno, vaak benadrukt dat religie een fundamenteel conservatieve rol speelt in de samenleving. In Beschouwingen over de revolutie in FrankrijkBurke klaagde over het nieuwe ‘alles overwinnende imperium van licht en rede’ dat alle ‘aangename illusies’ wegnam die de samenleving aan elkaar plakten in een piramide van rang en orde. Om dit te corrigeren benadrukte Burke dat ‘sublieme principes moeten worden ingeprent in personen in verheven situaties, en dat religieuze instellingen ervoor moeten zorgen dat ze deze voortdurend kunnen doen herleven en afdwingen.’ Anders zou de ‘zwijnachtige menigte’ de sublieme illusie van goddelijk recht kunnen doorzien en erkennen dat de koning slechts een mens was.
Vandaag in Het idee van een christelijke samenleving nieuw leven inblazenReno benadrukt dat het christendom noodzakelijk is om mensen te redden van het ‘oppervlakkige, wetteloze en brutale’ dat door ‘elite-demagogen’ zou zijn ingesteld. Deze liberale elites voeren een ‘klassenoorlog, een oorlog tegen de zwakken’, die ‘wordt belichaamd door de campagne voor het homohuwelijk’. Deze veronderstelde klassenoorlog heeft de hogere klasse in staat gesteld te profiteren van de aantasting van de christelijke moraal, zodat haar leden een libertijnse levensstijl kunnen leiden, waarvan de gevolgen ‘door de armen zullen worden betaald’.
Gezien deze lange geschiedenis van rechtse intellectuelen die religie voor zichzelf opeisen, hoeft het geen verrassing te zijn dat links Marx vaak heeft gevolgd in het zien van religie als iets dat moet worden bekritiseerd en ondermijnd. Maar deze kritiek komt in verschillende vormen voor, en velen aan de linkerkant hebben religieuze opvattingen aangenomen die verder gaan dan eenvoudige afwijzing. Žižeks ‘materialistische’ christendom valt precies in dit kamp.
Er is een soort vulgaire, materialistische kritiek op religie die al lang door links wordt gedragen, en die grofweg inhoudt dat God een illusie is waar ideologische instituties zich op aansluiten bij de heersende klasse, met als belangrijkste effect het pacificeren van afwijkende meningen. van de status quo. Deze opvatting heeft waarschijnlijk wortels in de bijtende kritiek op geloof en religieuze instellingen door figuren uit de Verlichting als Voltaire en David Hume. Vanuit dit perspectief zou links religie ronduit moeten veroordelen en verwerpen, om de aandacht van de onderdrukten te vestigen op wereldse onrechtvaardigheden en mogelijke oplossingen.
Marx bracht een complexer materialistisch perspectief naar voren. Er wordt soms gelezen dat hij op grove wijze de vulgaire materialistische kritiek onderschrijft, dankzij zijn karakterisering van religie als ‘opiaat voor de massa’ in de Kritiek op Hegels rechtsfilosofie. Maar in het volledige citaat waaruit die beroemde zinsnede komt, beschrijft Marx religie als ‘de zucht van het onderdrukte wezen, het hart van een harteloze wereld en de ziel van zielloze omstandigheden.’ Hij was van mening dat de opkomst van religie sociaal gezien kan worden als een soort psychische compensatie voor de vervreemding en het lijden dat mensen op aarde ondergaan. Zolang de onderdrukkende sociale omstandigheden aanhouden, kunnen we verwachten dat mensen vasthouden aan religieuze ‘illusies’.
Materialistische kritiek op religie gaat volgens Marx daarom niet alleen of zelfs in de eerste plaats over het veroordelen van religieus geloof – maar in plaats daarvan over het begrijpen van de sociale omstandigheden die het noodzakelijk maken en het transformeren ervan. Alleen wanneer zo’n revolutionaire verandering plaatsvindt, zullen de gevoelens van vervreemding die religie noodzakelijk maakten verdwijnen, omdat mensen in staat zullen worden hun problemen direct en rationeel op te lossen.
Een derde materialistisch perspectief op religie, gebaseerd op Marx, GWF Hegel en anderen, ziet in het socialisme en andere linkse bewegingen een geseculariseerde voortzetting van een fundamenteel christelijk project. Zij volgen Alexis de Tocqueville in de gedachte dat er een diepe verwantschap bestaat tussen de christelijke doctrine en de drang van links naar meer gelijkheid: met zijn traditionele verheffing van de armen en nederigen en zijn kastijding van de rijken en machtigen is het christendom in een belangrijk opzicht een natuurlijker verschijnsel. bondgenoot voor links dan voor rechts. Zoals Tocqueville schreef Democratie in Amerika:
Van alle religieuze doctrines is het christendom, welke interpretatie je er ook aan geeft, ook het meest gunstig voor gelijkheid. Alleen de religie van Jezus Christus heeft de enige grootsheid van de mens geplaatst in het vervullen van plichten, waar ieder mens deze kan bereiken; en heeft er genoegen mee gehad armoede en ontberingen te wijden als iets bijna goddelijks.
Critici van links hebben ook vermoed dat er een affiniteit bestond tussen de idealen van de linkerzijde en die van het christendom. Friedrich Nietzsche typeerde het socialisme daarin De wil tot macht als het “residu van het christendom en [Jean-Jacques] Rousseau” in een seculariserende wereld. En Alasdair MacIntyre, toen hij marxist was, maakte daar ruzie over Marxisme en christendom dat de marxistische traditie zelf “bepaalde centrale christelijke overtuigingen op zo’n manier humaniseerde dat ze een geseculariseerd christelijk oordeel presenteerden over, in plaats van de christelijke aanpassing aan, het seculiere heden.”
Žižek valt binnen deze derde traditie. De kern van zijn betoog is echter altijd meer geïnspireerd geweest door Hegel en de Franse psychoanalyticus Jacques Lacan dan door Marx. In navolging van Hegel betoogt Žižek dat het christendom zich onderscheidt van veel andere religies in het symbolisch erkennen van de ‘dood van God’ door de kruisiging van Christus: God wordt letterlijk de mensheid en sterft vervolgens voordat hij wordt opgewekt en naar de hemel opstijgt, waarna de Heilige Geest naar de hemel komt. verenig gelovigen samen in een gemeenschap van vrije gelijken.
Žižeks lezing van het christelijke verhaal is dat God, als een allesoverstijgende waarborg voor orde en gezaghebbende moraliteit, sterft, en dat mensen daardoor gaan begrijpen dat ze volkomen vrij zijn. Dit is het ultieme ‘materialistische’ gebaar, omdat het alle machten demystificeert die legitimiteit claimen op basis van een transcendente autoriteit, en ons dwingt de al te contingente en plastische aard van de sociale orde te erkennen:
Wat sterft aan het kruis is niet Gods aardse vertegenwoordiger (stand-in) maar de God van buiten zichzelf. Wat er gebeurt na de kruisiging is niet een terugkeer van de transcendente, maar de opkomst van de Heilige Geest, die de gemeenschap van gelovigen is zonder enige steun in transcendentie.
Dit weerspiegelt een soortgelijke bewering die Nietzsche maakt De genealogie van de moraal, dat het misleidend is om het secularisme te zien als een kracht buiten het christendom die het ondermijnde. Nietzsche betoogde dat het christelijke geloof in een transcendente God in feite ‘vernietigd werd door zijn eigen moraliteit, op dezelfde manier waarop het christendom en de moraliteit nu ook ten onder moeten gaan. . . . Nadat de christelijke waarachtigheid de ene gevolgtrekking na de andere heeft getrokken, moet zij eindigen met het trekken van haar meest treffende gevolgtrekking, haar gevolgtrekking tegen zichzelf.”
Nietzsche wilde dat de dood van God het einde van de christelijke moraal zou inluiden, en betreurde dat deze in feite in seculiere vorm overleefde in zachte egalitaire doctrines als het liberalisme en vooral het socialisme. Daarentegen ziet Žižek de zelfsecularisatie van het christendom als het hoogtepunt van de christelijke ethiek, waarbij God sterft en de mensheid wordt bevrijd om de verantwoordelijkheid voor haar eigen bestaan op zich te nemen.
Dit is waar Žižeks christelijke ‘atheïsme’ om de hoek komt kijken. Hij is van mening dat het historisch gezien niet voldoende is om eenvoudigweg het bestaan van God te ontkennen, alsof je de ideologie kunt kortsluiten om de materiële werkelijkheid rechtstreeks en zonder illusies te begrijpen. Een transitie door religie was noodzakelijk, en het christendom verdient lof voor het vertellen van de dood van God en de opkomst van vrijheid en gelijkheid in de vereniging van de Heilige Geest.
Het is onwaarschijnlijk dat deze eigenzinnige benadering van religie veel bekeerlingen van buiten de Hegeliaanse kudde zal overtuigen, hoewel het zonder twijfel suggestief en provocerend is. De bewering dat het christendom zichzelf seculariseerde en links materialisme werd, suggereert een interessant verklarend alternatief voor reductieve verhalen over de achteruitgang van religie, die (bijvoorbeeld) eenvoudigweg aannemen dat het religieuze geloof zijn greep op de verbeelding heeft verloren met de opkomst van het wetenschappelijk rationalisme.
Het is dan ook jammer dat Žižeks presentatie van zijn argumenten niet rigoureuzer of systematischer is, in de stijl van bijvoorbeeld Charles Taylors baanbrekende betoog. Een seculier tijdperk. Een stelling die net zo stoutmoedig en controversieel is als die waarin hij naar voren is gebracht Christelijk atheïsme vereist een zorgvuldige verdediging, voorbij flitsen van impressionistische connecties en suggestieve argumentatie. Het zou een diepgaande historische exegese vereisen die de ontwikkelingen in de christelijke theologie en praktijk zorgvuldig en programmatisch volgt, en aantoont hoe overgangen en invloeden zich ontvouwden.
Dit zou dan gepaard kunnen gaan met een systematische theologische verdediging van het christelijk atheïsme, in de trant van zoiets als dat van de socialist Paul Tillich. Systematische theologie. Totdat we een dergelijke behandeling krijgen, zal het christelijk-atheïstisch materialisme eerder een provocerend idee blijven dan een geloofsovertuiging om naar te leven.
Niettemin verdient Žižek lof voor het presenteren van een onderscheidende kijk op het christendom, die, in ieder geval, links zou kunnen overtuigen om religieuze kwesties serieuzer te nemen. Dit is vooral belangrijk in een tijdperk waarin vormen van illiberaal en autoritair religieus nationalisme in opkomst zijn. Progressieven en socialisten moeten het soort grof materialisme vermijden dat impliciet ligt in Barack Obama’s afwijzing van degenen die vasthouden aan wapens en religie als compensatie voor hun materiële ellende – ze hebben een doordacht perspectief nodig op de plaats van religieus geloof in de geschiedenis en in de sociale orde .
Bron: jacobin.com
