In een tijd waarin alles verloren leek, plaatsten de Guatemalteken een sociaal-democraat met een schone staat van dienst in de tweede ronde voor het presidentschap. Op 20 augustus 2023 veranderde Bernardo Arévalo van een grote blinde vlek in de peilingen in de nieuwe verkozen president van het land. Hij is nu het nieuwste doelwit geworden van een langzame staatsgreep – een staatsgreep die begon toen de leidende anti-establishmentkandidaat, Maya Mam-leider en inheemse rechtenverdediger Thelma Cabrera, werd uitgesloten van de race.
Arévalo is een zeldzame figuur in de Guatemalteekse politiek. Als beheerste intellectueel en zoon van een revolutionair staatshoofd, is zijn aanstaande presidentschap een van de grootste bedreigingen voor de status quo sinds de door de VN gesteunde Commissie tegen Straffeloosheid in 2019 het land werd verdreven.
Als Arévalo en zijn Semilla-partij de politieke vervolging kunnen weerstaan en erin slagen aan de macht te komen, zal Arévalo een autocratie overnemen waarvan het laatste democratische bastion de stemming was waarin hij werd gekozen. Hij heeft beloofd een einde te maken aan het tijdperk van corruptie. De Semilla-partij heeft zijn verkiezing ‘de terugkeer van de lente’ genoemd, een verwijzing naar de ‘democratische lente’ die in 1945 werd ingehuldigd door Arévalo’s vader, Juan José Arévalo, en vervolgens werd ontwikkeld door Jacobo Árbenz en inheemse en boerenbewegingen totdat de door de CIA geleide staatsgreep in 1954. Maar het leggen van de basis voor de bloei van de democratie zal geen gemakkelijke opgave zijn.
In tegenstelling tot andere regionale autocratieën is de Guatemalteekse regering niet in handen van een populistische dictator. In plaats daarvan is het verankerd in een oligarchisch netwerk van particuliere belangen die de macht behouden via corruptie, narcopolitiek en de historische onderdrukking van inheemse gemeenschappen. Autocratie betekent met andere woorden niet de continuïteit van de huidige regering van Alejandro Giammattei of zijn vage partij, maar die van een hydra-achtig establishment, waar het verwijderen van de ene corrupte actor alleen maar een andere onthult.
De Semilla-partij van Arévalo slaagde erin een verenigd front tegen deze vorm van heerschappij te creëren door zich achter een anti-corruptieagenda en het herstel van de rechterlijke macht van het land te scharen – een systeem dat gebroken is door een gebrek aan onafhankelijkheid onder de controle van machtige invloedsgroepen, wat heeft geresulteerd in de vervolging en criminalisering van journalisten, activisten, aanklagers, advocaten en rechters, die gedwongen zijn het land te ontvluchten of gewetensgevangenen te worden. Uitzonderlijk diverse kiesdistricten stonden achter Arévalo’s pro-democratische en anti-corruptieboodschap. De campagne vond aanzienlijke steun van inheemse autoriteiten, boeren- en inheemse bewegingen, progressieve maatschappelijke organisaties, de jeugd, de internationale gemeenschap en, verrassend genoeg, zelfs enkele van de roofzuchtige elites van het land.
Campagne voeren onder een brede vlag als anti-corruptie is geen ongebruikelijk kenmerk van de politiek in het licht van autocratie, vooral onder centristische partijen in de regio. Deze partijen zijn van oudsher strategische bemiddelaars geweest tussen actoren over het hele politieke spectrum, en hebben uiteindelijk het partijensysteem gestabiliseerd en versterkt door een ‘bewoonbare’ en competitieve politieke ruimte te creëren. In het Guatemalteekse geval zag de ontevreden meerderheid de kandidatuur van Arévalo als een manier om de democratische systemen van het land te herstellen. De verkozen president ging van 11,77 procent van de stemmen in de eerste verkiezingsronde naar 58 procent in de tweede ronde tegen gevestigde kandidaat Sandra Torres.
Maar om het land te democratiseren zal Semilla’s pas ontkiemde kiemplantje niet alleen collectieve steun nodig hebben om de corrupte actoren en narco-politieke elites die momenteel de Guatemalteekse regering leiden, te verdringen. Het zal ook zelf politieke legitimiteit moeten verwerven. Dit zal van de verkozen president vereisen dat hij zijn strategieën verlegt van het bieden van een politiek middenweg tegen het corrupte establishment naar het leggen van de basis voor zijn agenda.
Sinds de verkiezingen heeft Semilla haar inzet voor de welvaartseconomie en haar anticorruptieagenda herhaald. Het land heeft conservatieve standpunten gehandhaafd of is opmerkelijk stil gebleven op het gebied van inheemse deliberatieve autonomie en territoriale rechten, reproductieve rechten en LGBTQ-rechten, en groen extractivisme. Arévalo spreekt vaak niet over een revolutie, maar over een transformatie die zo diepgaand is dat de bevolking de mogelijkheid ontkent om terug te keren naar de status quo. Hij erkent de noodzaak om politieke legitimiteit onder de bevolking te vinden en de basis te leggen voor een democratische transitie. Maar hoe kan een rechtvaardige en legitieme consensus worden bereikt die ervoor zorgt dat de eisen van inheemse gemeenschappen niet opnieuw in de schaduw worden gesteld bij het nastreven van een consensus met de oligarchie?
De enige manier om dit te doen zonder het partijensysteem verder te verzwakken en de uitgesproken sociaal-economische ongelijkheden en raciale hiërarchieën in het land te versterken, is door deel te nemen aan een open, rechtvaardige en opnieuw gepolitiseerde beraadslaging over de toekomst van het land – en geen compromissen te sluiten met luide, krachtige stemmen. of het verzinnen van consensus onder de gebruikelijke verdachten, maar het democratisch bepalen van de politieke agenda met een duidelijk begrip van de systemische drijfveren van autocratisering in Guatemala. Om het mandaat van Arévalo collectief op te stellen en uit te voeren zal niet alleen een onderzoek van de behoeften en wensen nodig zijn, maar ook een duidelijk politiek engagement om de beleidsaanbevelingen van de volkeren en de hervorming van het participatieve systeem van het land ten uitvoer te leggen. Bovendien zal de erkenning van autonome bestuursvormen garanderen dat de verschillende historische eisen van inheemse gemeenschappen niet worden verdrongen ten behoeve van een apolitieke middenweg.
Een gedecentraliseerd participatief budgetteringssysteem en roterende verantwoordingsorganen, parallel aan de bindende mechanismen van collectief bestuur in het land, zouden verschillende gemeenschappen in staat stellen hun begrotingen af te stemmen op hun territoriale behoeften. De autonome participatieve organen van Guatemala zouden ruimtes kunnen zijn waar over specifiek overheidsbeleid kan worden gedelibereerd, naar het model van de Braziliaanse Nationale Conferenties voor Openbaar Beleid, maar waarbij de tekortkomingen van het bestaande geïnstitutionaliseerde systeem van ontwikkelingsraden worden erkend en aangepakt. Deze praktijken, die al bekend zijn in andere Latijns-Amerikaanse gebieden, zouden de openbare diensten kunnen uitbreiden en tegelijkertijd een ongekende deliberatieve en territoriale autonomie kunnen bieden. Een goed onderbouwd overleg en plurinationale grondwetgevende vergadering zou uiteindelijk de enige manier kunnen zijn om het democratische systeem van Guatemala veilig te stellen nadat Arévalo’s ambtstermijn voorbij is.
Wat ons land te wachten staat, is zeer onzeker. Jaren van gerechtelijke erosie, gewelddadige onderdrukking van inheemse gebieden, verarmingsbeleid, toegenomen censuur in de media en massale desinformatiecampagnes zijn niet alleen een middel voor verkiezingsmanipulatie, maar zorgen er ook voor dat de autocratie ondanks democratische verkiezingen kan voortbestaan. De taak van Arévalo zal erin bestaan de basis te leggen voor daadwerkelijke democratisering, een taak die verder reikt dan het reactiveren van de anti-corruptie-inspanningen en het herstellen van de rechterlijke macht.
De verkiezingen en de naverkiezingen werden geplaagd door mislukte pogingen om Arévalo uit de race te dwingen, politieke vervolging (Arévalo’s Semilla-partij werd tijdelijk opgeschort), de toegenomen criminalisering van anti-corruptieactoren en invallen van aanklagers bij het Hoogste Verkiezingstribunaal. Zijn overwinning en doorzettingsvermogen ondanks deze aanvallen hebben geleid tot een ongebruikelijk fenomeen in de Midden-Amerikaanse politiek: hoop.
Het benutten van de huidige verhoogde niveaus van politieke betrokkenheid en democratische euforie zou kunnen helpen de minderheid van Semilla in het Congres goed te maken. Het zou ook een aantal van de democratische tekorten kunnen oplossen die verband houden met Guatemala’s inconsistente partijensysteem en de zwakke traditie van loyaliteit binnen de partijen. Door diverse politieke doelen onder de burgers te versterken, heeft Arévalo de mogelijkheid om de politiek terug te brengen naar de overlegorganen van het land. Het betrekken van burgers op lokaal niveau bij het vaststellen van de agenda, het uitvoeren van beleid en het maken van grondwetten zou Guatemala’s zoektocht naar democratisering kunnen bevorderen.
Het zal een moeilijke term worden, maar het lijkt erop dat Semilla de taak aankan.
Bron: jacobin.com